Category: Engero za Baganda – Luganda Proverbs

  • Engero za Baganda eza – V  – Luganda Proverbs prefix – V 

    Engero za Baganda eza – V  – Luganda Proverbs prefix – V

     

    luganda proverbs engero

    1. Va eri engabi (= ku ngabi) : ) tosimira mbwa lumonde ) simira mbwa lumo-nde!

    2. Vaawo, nkusasule : teri badda

    3. Vaawo, twogere! : ng’akumanyiiko muze

    4. Vviivi we livaako enso : omuggo nga bakutemera

    5. Vvule ekkadde : lye baasomera okwasa (= lyabalobera okwasa)

     

  • Engero za Baganda eza – W  – Luganda Proverbs prefix – W 

    Engero za Baganda eza – W  – Luganda Proverbs prefix – W

     

    luganda proverbs engero

    1. Wa baana bangi : tasala musango

    2. Wabisegguusi mwana : ne Waluggi mwana?

    3. Wa buggabugga : ng’omwavu akomera ennyumba

    4. Wadde wadde : Busujju bukira Butambala

    5. Wagenda ekkovu : n’essonko

    6. Wagenda engabo : n’effumu we libeera

    7. Wagenda enkumbi : tewaba wabi

    8. Wagendagenda : y’afuna ekisulo

    9. Waggumbulizi ky’aba nakyo : ky’awa munywanyi we

    10. Wagumba ennume : n’enduusi we zibeera

    11. Wagwa ekku : tiwabula bulondererwa

    12. Wagwa kinene : watuukibwa (ng’afudde mugagga)

    13. Wa kabatukira : talya nkoko ya mwavu

    14. Wakabibi afuluma ng’asiba ag’akake

    15. Wa kalogojjo nga mubumbi : asula watonnya ng’essubi amalira ku nkoomi

    16. W’akaalo ke : bw’asanga bw’ayisa

    17. Wa kamwa : tabulako musiri gwe

    18. Wa kanyumiza tiwaala nkoko : waala amayiba

    19. Wakasanke : afuuyira zirwana

    20. W’akatale gy’assa ensawo ye : nga ye emuli ekkubo

    21. Wa katuubo : tabuulirwa bugenyi

    22. Waake alye : obummi tebuggyawo luganda

    23. Wakka awunya : nga ggwe omulumbye ku nswa ze

    24. Wakonkomi lw’assa : lw’anegula

    25. Wakubirwa mubaka : tiwakka mirembe

    26. Wakula ennume : tewakula emu

    27. Wa kunyumiza tiwaala nkoko : waala ebyoya

    28. Wakyemalira ng’engalo ensajja

    29. Walabye malinnya : amakka ganaabula

    30. Walabyewo ki? : akusinza omusango

    31. Wall akadiba : waagala kasambajjo

    32. Waluggyo akalanga bya banne

    33. Walumbe atebuka

    34. Walumbe sowaanya : alina akake akeeriire

    35. Walumbe talya : atereka buteresi

    36. Walumbe tawoza : akutta n’ensonga

    37. Walungi tiwaba wannyu

    38. Wali akaloka : embizzi w’ezza omumwa

    39. Wamala okulya obwakabaka : tokyalina kye weetaaga

    40. Wa maanyi abulwa w’avuba : Nnamalere yabulwa omwalo

    41. Wa maanyi matono – – ( Ow’amaanyi amatono: )

    42. Wambula dda : bw’atakuzinga muggo, akuzinga bugenyi

    43. Wa mbuzi akunga wa maliga

    44. Wambwa aludde : n’ebigobero kw’atadde (= we byenkan Wambwa alu-dde okulabika : nga n’ebigobero

    45. Wambwa ayiggira (asaggira) agage n’aga mukama we

    46. Wambwa takaabira ggumba

    47. Wambwa tiyeeraba kimuli mu liiso (ku nnyindo)

    48. Wambwa y’akiza mukama we amagezi

    49. Wam omukazi, wam nte? Nti bw’erifa ndigiryako emikalo?

    50. Wampi : walema ekkere okubuuka

    51. Wam wazaayirwa – Buganda bwe btunu : azaayira mitala wa mugga

    52. Wa mugoonyo : okutta enkoko n’afumba kasooli

    53. Wa mukisa ng’aliibwa ngo : yava munda ate adda munda

    54. Wa muliraano muganda : bw’afa tolima

    55. Wandekera entate

    56. Wannaana tafa ddogo : ng’era Wammamba bw’atafa ttama

    57. Wango tabuukira walungi : buli w’abuukira, nti ebadde endidde

    58. Wanjovu talemererwa masanga ge

    59. Wankoko by’azaala : bye byenunulo

    60. Wano situukawo : bw’ovaawo assaawo mmanvu

    61. Wa nsumattu : tasimba bigambo ku mannyo

    62. Wante taliiko kabi

    63. Wanyooka akakka

    64. Wanziringitanya ng’ejjembe ly’enkoko : lyalekerera omutwe ne limera ku kugu-lu

    65. Wasaanye (= awasaanye) : wataali

    66. Wa Ssenkole lufuuzi : tunaayogera olutaggwa? ( Tunaayogera olutaggwa: )

    67. Watuuka (= awatuuka) akambe : enkumbi tetuukawo

    68. Wawooma enkolo : tiwasigala kitooke

    69. Weebale, weebale : akumalira ebibyo (or: amala ebintu)

    70. Weebale, weebale : azuukusa mbwa mu kyoto

    71. Weebambalika : ng’omunafu akeera okuggulawo

    72. We batemera ebbamba : siwabula ssaasaaniro

    73. Weebuga : ng’essukka-mugga

    74. Weebugabuga : ng’omwavu akomera enju

    75. Weebuulirira : ng’aleeta omumbejja omubi

    76. Weebuuza kabaka ggye? Are you inquiring whether the king has an army? Asking the obvious

    77. W’eddabirizirwa : ebbuga alya ssabe

    78. Weedibonkola : ng’ow’amalibu addiza ekibumba

    79. Weefudde : ng’anaakuboola mu lumbe

    80. Weegagasa : ng’omwavu atalya masavu

    81. Weegambya : ng’omukazi afumba gonja

    82. Weegendereza : ng’ayafumbirwa ow’amayuuga

    83. Weegendereza : ng’ow’amayuuga ayita ku lutindo

    84. Weggulirewo : ng’ebiri ku kyoto akutuza mannyo

    85. Weeginga : ng’omukazi afumbye gonja abiriridde

    86. Weegulirawo omuwa-butwa : ng’omulaba

    87. Weeguluma nga bijanjaalo : enkumbi ebirima esula wansi, byo Walla waggulu ku mpagi

    88. Weejalabya : ng’omubi awonga

    89. Weekakire : omugenyi yeekakira taaba mubie

    90. Weekambazza ng’ow’effumu erimu : nti sikukuba manyago

    91. We kenkana, ng’akuwadde : kya beene, ng’akummye

    92. Weekennenkula nga bbugga : balyaye kibbo lidda munda

    93. Weekennenkula nga mukyawe : leero akukyawanga n’akugulira enkumbi nti abaganzi balimya nkobazangu? ( Weeyogeza ng’omukyawe: )

    94. Weekennenkula ng’embooge (= ng’omubooge) : bagunoga kibbo, gudda muga-nda

    95. Weekiina nga Kasuipu, nti: Embuga nnaagikuba mu ggulu

    96. Weekiina ng’ow’ettulu akiika embuga, nti bakira omwami ayogera nga mmusi-mbyeko abiri

    97. Weekolera mbyone : ng’omulwadde eyeewolera nte

    98. Weekolera mbyone : ow’obusa by’akola ewaabwe

    99. Weekuube : omukazi omunafu yeekuuba ttaka

    100. Weekuukuubya ng’ezzaana – – ( Yeekuukuubya: )

    101. Weekulumbaza nga ekigenge : buli ekijja n’embuga

    102. Weekuumiiza ng’ow’ekirevu ayasizza ekita nti zino ewuzi ku mumwa, tizilkitu-nge? ( Okekkera ng’ow’ekirevu: )

    103. Weekunye : totaase wa muliraano

    104. Weekutte enkolo n’akambe?

    105. Weekuza nga kigenge : oluba okujja nga kikuba mbuga

    106. Weekuza nnyo ku nnyama nzibe : nze mukulu

    107. We kyenkanawo : ng’akuwadde

    108. Weemagaza ng’omukazi ataterekedde bba

    109. Weemaze eggoga : omusezi lye yeemala mu lutabaalo

    110. Weemazemaze ng’atta enjaliko : ng’enkulu ekyatudde

    111. We mbalemera : takuza baana

    112. that), won’t educate children

    113. We mmala okulya, simalirawo (bigambo) byange : ng’anaalya ku bbiri (= n’awalala)

    114. Weenaanya ng’omulungi akomba ensaka

    115. Weenaanya : ng’ow’enviiri ensale

    116. W’endya-mbi : tabula gw’alya naye

    117. W’entuula-mbi : y’alaba ekifo

    118. Weenyumlikiriza : ng’alya obutooke obutono

    119. Weenyumiikiriza : nga w’ettulu ava mbuga

    120. Weenyumiikiriza : ng’azaala omumpi

    121. Weenyumiriza (= weenyumiikiriza) : ng’olugunju olw’ettulu, nti nnannyini nkoko kata mmuleete!

    122. Weenyumiikiriza : ng’omuwuulu omusawo – – ( Yeetemaatema ng’omuwuulu: )

    123. Weesuumusa : ng’omumpi akka e siira

    124. Weetaaganyiza : nga lumonde akona

    125. Weetaaya : ng’ezzaana eddekere enju

    126. Weetekedde ekitakwetekedde : embuyaga tenyeenya kutu

    127. Weetemaatema ng’omusawo omuwuulu, nti ejjembe lyange lifunyisa abakazi n’ente

    128. W’ettima – ( Ow’ettima: ) ,

    129. Wettula : ng’omwana omulizi

    130. We twagala : nga likutte ekitooke

    131. Weetwale : enkejje w butta

    132. We twava emmanju nga kiwedde : musale wa matu

    133. We twenkana : yeeyitira abassi

    134. Weetyabidde za kukwokya : kijja-na-nnenge ku kkubo

    135. Weewanise ng’omuwazi : bw’akakana ng’ali ku za birenge bw’aba awala asooka mutwe n’alyoka addira ebirenge

    136. Weewanise : ng’akabiika mu nkanaga

    137. Weewola kivunya musango : ng’omulwadde eyeewola ente

    138. Weewoomya : ng’omulungi akomba ensaka, nti tensiige! ( Weenaanya: )

    139. Weewulidde bubwa : tekannazibula nga kasutama

    140. Weewulira bugenge : kyakajja ku mubiri nga kikuba mbuga

    141. Weewulira nga kassukussuku : kajjira mu kibondo ate keetikka ssanja

    142. Weewulira nga nkoko : eyagifuna akuba nsindirirwa nga yo ekuba muzinga

    143. Kukuba muzinga

    144. Weewulira nga nkoko : eyagifuna asula wansi mu nkukunyi, yo ng’ebeera waggulu

    145. Weewulira ng’omubumbi : enju asulamu etonnya, ng’essubi ayokya lukumi

    146. Weeyagaagula : ng’azinira mu kye yeebikka

    147. Weeyagaagula : ng’ow’ensimbu atabaala

    148. Weeyagaze : akubbya mw’osula

    149. Weeyiringisa : ng’omumpi akka e Masinga

    150. Weeyinula : ng’omunaku avuma amagufa nti ggwe bwe banaagakuddiza too-kaabe? (or: nti owuwo waali?) ( Kye nkola bannange: )

    151. Weeyisaayisa : ng’omumbowa amwedde

    152. Weeyogeza : ng’afumbye amaluma

    153. Weeyogeza : ng’afumbye ekikongo, nti lyako ebibiriridde!

    154. Weeyogeza : ng’anaakugoba mbuga

    155. Weeyogeza nga anaakoola omuddo nti ka nnende nkoole entungo kazzi ali ku muddo

    156. Weeyogeza nga asibiikirira embuzi : nti aliba omulamu alirya wa ku nnyama?

    157. Weeyogeza ng’ekitaalimye : nti baaba (or mulamu) vaayo nfumbe

    158. Weeyogeza ng’olwanoba luzadde : nti taba mwana wange, sandizze

    159. Weeyogeza ng’omukazi agamba, nti olusuku Iwange lundaluseeko

    160. Weeyogeza ng’omukyawe : nti bbalo akukyawanga n’akugulira enkumbi

    161. Weeyogeza ng’omutulu ava mbuga : nti omwami abadde ayogera nga ntaddewo abiri nti eddala lyameredde e mbuga? ( Weekiina ng’ow’ettulu: )

    162. Weeyogeza ng’ow’amalibu ayigga ayasira

    163. Weezaalira ekirikutta : ng’omwana w’ekitooke

    164. We zireegerwa : si we zivugira

    165. We zisanga azigumira : ejjanzi teribuuka na nzige

    166. W’oddiza omulalu mu kyama : ng’ayogera obulungi

    167. W’ofunira ebingi : nga kitaawo ne nnyoko tebakyaliwo (= baafa dda)

    168. W’okubira omulalu mu kyama : ng’ayogera bulungi gw’olabye? ( W’oddiza: ) ,

    169. W’oligwa nange we ndigwa : bwe bafa tebaziikibwa wamu

    170. W’olimalira omulimo ogwo : nga eza Nnakakedde luwe

    171. W’olumira ku ly’ogenda okukoza : ng’ekiri munda kikuli bulungi?

    172. W’omubiri gwe : y’agwonoona

    173. W’omugongo omutono : talya ka Mugolooba

    174. W’omutala (= ow’omutala) gwe : bw’asanga bw’ayisa (= w’asanga w’akola)

    175. W’omwana afuluma amdnya wuwe

    176. W’ondaba omala : yettira obuko

    177. W’osuula engabo : obulwa (= olutabaalo) we bukoma

    178. W’osula olumu : obalawo (= w’obala)

    179. W’otereereza mmomboze: nga gwe wawasa ng’omulaba? ( W’oddiza omulalu: )

    180. W’otonnatuuka : we balya eky’enkya

    181. W’otoyitidde : tiwabula mawolu (= tewabulawo ggwolu)

    182. W’otonnava : toyonoona mu kisulo! A ace you have not left yet (your kibanja) : d

    183. W’ova toyombye : w’otera okudda

    184. Wulutu, wulutu : ng’amazzi ku lutimpatimpa olukomako nga gayiika

     

  • Engero za Baganda eza – Z  – Luganda Proverbs prefix – Z 

    Engero za Baganda eza – Z  – Luganda Proverbs prefix – Z

     

    luganda proverbs engero

    1. Za bakyala : afuluma asinda zize

    2. Z’abaana : ng’ekuliyo owuwo

    3. Zaali embikke : kati nsagazi

    4. Zansanze : enswa eruma mumwa

    5. Zansanze : y’afiira mu ddya nga Siibisobole yeekuunidde

    6. Zaatusanga babiri : bw’agaggawala takuwa

    7. Zenkanankana n’ekisiki : tezaaka

    8. Ziba nnyingi – – ( Endege ziba nnyingi: ) Munno

    9. Zikeeta : azisigula

    10. Zikulabira w’otoove

    11. Zikulaga emirirnu : abajja miyini (or: atunda omugavu)

    12. Zikulemye : ezaalema Ntambi e Lubya

    13. Zikusanze (= nga tutabye) : tatta wa ggwanga

    14. Zikusooka : ne zitakuva nnymna

    15. Zimba ennene : tagikubeera (= takubeerako, = takuyamba)

    16. Zimba obukeedo : tagikubeera

    17. Zinaabala : teziranda kugenda wala (= teziranda ggobe)

    18. Zinaakalira mu kkubo : teyekkaanya agafumbye bw’afaanana

    19. Ziraba-muzaale

    20. Ziribbukira mu mabidde : yeerabira enkenku

    21. Ziriddira ku mabidde : yeerabira enkenku

    22. Zirindaba olwange : tawa musibe mmere

    23. Zitemwa kumu : ne zaawukanya emibala

    24. Z’olaga omulungi : tezirwa kukya

    25. Z’olaga ow’ebbanja : tezirwa

     

  • Engero za Baganda eza – A  – Luganda Proverbs prefix – A 

    Engero za Baganda eza – A  – Luganda Proverbs prefix – A

     

    luganda proverbs engero

    1. Ababiri babibira ebigambo : naye abasatu babisattula

    2. Abaddeko kizimu

    3. Abafugibwa ngabo : atannagikwatamu ye agitenda obwangu

    4. Abagagga n’abagagga baagalana : ekirevu kiyita ku bisige ne kigenda kyegatta n’enviiri eziri ewala

    5. Abaagalana tebafunda

    6. Abaganda bakaabira ekitali kyabwe : amaziga ne gajja

    7. Abaganda baakalya olumanyo : buli ajja nti Nkonge wuuyo

    8. Abaganda bamanyisa akataayonka

    9. Abaganda busa bwa mbogo : bukala kungulu, sso munda mubisi

    10. Abaganda kye bavuma kye balya

    11. Abaganda mwennyango : bagweyokya balaba

    12. Abaganda mwetooloola emiyagi : nti tuloga akafumbe

    13. Abaganda nswa engabo bazisuuliranga ku mabega

    14. Abaganda nswa : zeebikka kungulu

    15. Abaganda nswenke : kasukusuku tikalina nkuyege

    16. Abagenyi makondwe : agamu gasegulira gannaago

    17. Abakadde ka batabaale : nga talina wuwe naye obanga alma, Abakadde bayinze

    18. Aba-kali-buti baseka : naye aba-kali-maanyi bakaaba

    19. Abakazi ndagala nnamu – – ( Abalungi ndagala: ) p

    20. Abakondeere : bakwanya mikka

    21. Abakopi mayenje : gagwa walime

    22. Abakopi muwemba : bw’ogusaayira, kudda mulala

    23. Abakulu balya bulungi : ye agwa n’olusuubo

    24. Abakulu n’abakulu tibaleekaana : ) singa Nnamasole ayitiriza Mulere ) ekigere we kifuluma kiwakanya kinnaakyo

    25. Abakulu n’abakulu tibaseerana mukubi (nva) : nga za mazzi (= nga si za munnyu)

    26. Aba keno tebanjagala : nga ayambadde buzina

    27. Abala ennage : ava ku emu (ng’aweza omuwendo gw’ayagala)

    28. Abalamu baseesa gwaka

    29. Abalamu magoma : gavugira aliwo

    30. Abalenzi bagabega nga bagaaya : abaguliza omukazi

    31. Abalenzi, mugawe ebyala : nga w’atwala w’afunze

    32. Abali awamu : tibalema kuyomba

    33. Abalirira ekigula (= ekyagala) enkumbi : tawa munne ssooli ddene

    34. Abali wano : balwanira ebifo

    35. Abalungi mbwa ya nnamaaso : bw’etebba n’eyigga

    36. Abalungi ndagala nnamu : teziggwa mu lusuku

    37. Ab’amaanyi babiri : ennyumba emu

    38. Ab’amannyo amabi : Katonda b’awa ennyama

    39. Abaami basatu : entebe emu

    40. Abaana ab’omwavu : bakuza ab’omugagga

    41. Abaana ba Kintu : tibaggweerawo ddala (= tibaggwawo kufa)

    42. Abanaku bamanyagana : empologoma bw’erwala, ensiri y’erumika

    43. Abaana tebakkuse : ng’alabidde ku lulwe

    44. Aba n’ebingi ng’abimma : aba n’ebitono ng’abigaba

    45. Abangi babi kulya : naye ku mirimo balungi

    46. Abangi be batta ensonzi

    47. Abangi bwe bakusiima (= bakwebaza) : ng’olubimbi luweze

    48. Abangi tebawulira : wabula enkuba y’ebawuliza

    49. Abangi tibasiimira ddala

    50. Abangi : tiwabula atoma (= anyiiga)

    51. Abangi we basimba olunwe : we kyabikira

    52. Abantu balamu : bitooke bisalire tibyekwekebwamu

    53. Abantu balamu : omwennyango bagweyokya balaba

    54. Abantu balamu : tebeesigwa Jjunju bamutebuka okutta Mayembe

    55. Abantu magoma – – ( Abalamu magoma: )

    56. Abantu baseesa gwaka

    57. Abantu basiima bakyagaaya

    58. Abasajja mivule : giwaatula ne giggumiza

    59. Abasajja nsolo : ezimu zirya zinnaazo

    60. Abasajja ssubi : erimu lisiba linnaalyo (= buli erifuluma lisiba linnaalyo)

    61. Abasa n’abasa : abatasinrjana mka (= tibaseerana)

    62. Abatabaazi (or: ababaka) basula ku luba (= basula kumpi)

    63. Abataka abaagalana : be balima akambugu

    64. Abataka mbizzi : bakkuta ekiro

    65. Abataka nkwenge : gw’olya naye ye akutta

    66. Abataka tebeesigwa : omuntu enviiri z’azaalibwa nazo, bw’afa nga zivaako, ng’asigaza amannyo agaamera obukulu

    67. Abatongole bikya bya mbuzi : tibyegaana mugwa

    68. Abatono : balwanira mu ssanja

    69. Abayita ababiri bajjukanya (= bejjukanya) : enviiri zikulaga (= zikutegeeza) engo, bwe weesisiwala

    70. Abaziika abafu okumpi : be babaleetera okululuma

    71. Abeegeyera ku nsiko : be bawa abataka empoza

    72. Abeggami b’enkuba bagenze? : nkuwe erimonde lyo eddene

    73. Ab’ekika bita : bikoonagana

    74. Ab’emka ababiri : sibawala luga

    75. Abeera awawe tabulako ky’akola : ekirevu kizina kirabye emmere

    76. Abika atali wuwe : abika ayanjala engalo

    77. Abikka ebibiri : tabojja

    78. Abikka ku maddu : nti malako ompe eggumba nti ogenda kulyambala mpogo? He barely hides his desire : (who says) finish off the meat and give me the bone (question) do you want to use it as an anklet?

    79. a Aboogezi abangi : batwala embwa mu katale

    80. Ab’oluganda baagalana : nga bombi bali mu ngoye (= nga bonna bali mu mwera)

    81. Ab’oluganda balimpolera : kazzi abola

    82. Ab’oluganda bita : bikoonagana ne bitayatika

    83. Ab’oluganda bwe bayomba : tossaawo kikyo

    84. Ab’oluganda n’oluganda tibaagalana : essanja lyokya ebitooke

    85. Ab’oluganda olaba nga basuulana embazzi : nga banaagikumma

    86. Ab’omugumu baba bakaaba : ng’ab’omuti baseka

    87. Abonaabona n’omulwadde : si ye amusikira enswa tezibuukira mu mpampaga-ma

    88. Abuulira alowooza : asirika akira

    89. Abumba mbi : assaamu n’ekibya

    90. Abutise amatama : nga nnyinimu abba

    91. Addinnana amawolu : y’agaggyako omukkuto (= y’agejjako)

    92. Afudde kituyu : ng’amenvu

    93. Afuna : aduula

    94. Afuna abangi : tayombera kalali

    95. Afuna eby’okuwola – – ( Funa eby’okuwola: ) Rub

    96. Afuuye ennombe : nga talagaanye na bayizzi

    97. Agabira abangi : abula gw’akkusa

    98. Agafaayo? : tugasuula ku nsiko agammuka ge tunywa

    99. Agafunda : gadda ku mwala

    100. Agakuyunjira amangu : gw’oyita nnalyambe

    101. Agalabagana : gatyannana aga Mbajja ne Mugema

    102. Agalamidde : tabula gw’atta

    103. Agali awamu : ge galuma ennyama ow’amalibu akiina wa ngereka

    104. Agambagamba enfuuzi : y’agituubyatuubya

    105. Agamyuka omutezi : ge gamyuka n’akasolo

    106. Agaana bba : abula obugyo

    107. Aganaalya n’agataalye : gonna ku nte

    108. Aganaanyuma : tegalinda nnoma

    109. Agaanyi mukama we : ng’alabye obugyo

    110. Aganywebwa omuto : omukulu y’ayiwa

    111. Agaasaaka ge gattula : ng’akuddako mulungi (= ng’omulungi azze ku mu-lungi)

    112. Agatali maawule : gookya ngalo (or: gookya emimiro)

    113. Agatataba : tegaluma nnyama

    114. Agatawulira mukama waago : gabikka entembo

    115. Agenda akaaba : tekikugaana (= tikikulayira) kumulagiriza

    116. Agenda alira : tekikulobera kumulagiriza

    117. Agenda e Bulyankolo : taleka kambe

    118. Agenda ewaabwe : tazibirirwa budde

    119. Agenda gy’amanyi : tazibirirwa budde

    120. Agenda n’omulungi : azaawa

    121. Agenda y’alaba : ow’ebbuba talaga nnaku

    122. Agenekera : atuma asa

    123. Agenze butasiibula : nga museveni

    124. Agenze kafuuwuula mwu

    125. Ageerwanyalwanya : gaba gaagala nnyini nnyama

    126. Ageya akwagala : akuggya nnimi

    127. Ageya Nnanfumbambi : yeeteesa

    128. Should the one who got such a present not let the donor participate in the meal? Custom of kuddiza

    129. Agobedde munya – – ( Ogobedde munya: ) Rub

    130. Agoberera : y’asamba nga si gwe balese

    131. Agudde n’agolokoka : nga mututuuli

    132. Agwa mu kituli : ye mubbi

    133. Agummye n’aguwanga : agenda lw’eggulo

    134. Agya amangi : ye agamanya kye geddira

    135. Agya erya nnammere : teyeekaanya bagenyi

    136. Ajaganya ng’akimezezza okw’enjala : bwe siikoze nnaawuuta

    137. Ajja ekisana : tasooka mukeeze kukyusa buwufu

    138. Ajjanjaba omulwadde, si y’amusikira

    139. Ajjukiza Busemba : y’agikuba

    140. Ajjukiza : y’alwanya eggye

    141. Ajooga omutaka : asookera ku bikajjo

    142. Akabangala : nsigadde mu malye

    143. Akaabidde mu babe : ng’alabye bamuwa

    144. Akabi kaliva gy’oli : ng’omuntu akuba n’omusota omukago

    145. Akabimbi akatono : kakira ekyosi

    146. Akabi nga kanajja : lubaale akwata mukyawe

    147. Akabi tekabula musombi : Kajabaga yasomba Abaganda

    148. Akabi tikeekisa

    149. Akabuzi akato tekeevumbulira ggenekere lyako? : ng’oli avuvuba omuto ku bibye

    150. Akabwa ke weeyolera : ke kakuluma enteega

    151. Akafa omukkuto : tikaluluma

    152. Akaganda akatono : kakira mukwano (or: kakira ekkwano eddene)

    153. Akagenda kalya : tikalaba nnaku

    154. Akaggo akakuba muka balo : w’akalaba akakasuka

    155. Akagoma akatono : kakutuusa ku ggoma ddene

    156. Akagufa k’emmale : sikanyigirwa mu ttooke

    157. Akajabangu akasengusa ennyonyi : ng’ewa musolo

    158. Akajabangu ak’omubumbi : ) g’azimba g’ayokya ) w’asula watonnya, essubi n’alissa omuliro

    159. Akajanja : kasimya omuwuulu oluzzi

    160. Akajenjegule akazinya atanywa mwenge

    161. Akajja obunaku keemanya : ejjanzi terigenda na nzige

    162. Akakadde ak’obuggya : amaggwa gakafumita emirundi ebiri

    163. Akakuli mu linnyo : tikaganya lulimi kutereera (= kwebaka)

    164. Akaakyama amamera : tekagololekeka bw’ogolola omenya bumenyi

    165. Akalagaane tekaggya buliika

    166. Akalengule : kaalobera Ngobya okuzaala

    167. Akaliba akendo : okalabira ku mukonda

    168. Akalimi ka mwewoze : kajja kawewedde

    169. Akali mu linnyo : tekaganya lulimi kwebaka

    170. Akalina abiri : otega kalaba (or: olonda ejjinja kalaba)

    171. Akalogojjo akasengusa ennyonyi : ng’ewa musolo

    172. Akaluma munno : bw’okalaba okookya omuliro

    173. Akalya amajjwa : ke kamanya bwe kagakyusa

    174. Akambayaaya : akakabya nnamube kibe) eggulo

    175. Akambe kaawaase – – ( Gwe baayogeddeko: ) Rub

    176. Akamegga enjovu : kenkana wa! A thing that causes an elephant to fall : how small may it be! It is not strength (bulk), but cleverness that beats the mighty

    177. Akaami akatono : ) kakira omumyuka ) okanyoomera mitala wa mugga

    178. Akamira eyiye : ) taginyoola agamba, nti nnakiyumba gireke egejje ) tagiseera mata (= tagimma mata)

    179. Akamwa kangu : kakuyitabya ow’ebbanja

    180. Akamwa akangu : kassa nnyiniko

    181. Akamwa kabi : katta Siroganga

    182. Akamwa k’omuntu : si ka nte

    183. Akanaafa : tikawulira nnombe

    184. Akanajja : ne nkabojja

    185. Akaana k’obulenzi : tokaweera mpindi mu ngalo

    186. Akatabagano katta omutezi n’omwokyi

    187. Akanatta obuguzi : kaba katono

    188. Akanatta : tikabula muga

    189. Akaneene bwe kaluma omuya : nga tekalumye ngalo

    190. Akanidde nnyo : ng’akigoberera embuga

    191. Akanyiigo akakwata embwa : omuyizzi takamanya

    192. Akasanke kafuuyirira zirwana

    193. Akasibe akabi : ke kaleesa ettambiro okumpi

    194. Akasikwasikwa aka mbidde : bwe kakula kafuuka omwenge

    195. Akasiriikiriro : ) kalwanya eminya ) kazaala embiro

    196. Akasolo akatavumbuka – – ( Akatavumbuka: ) Rub

    197. Akasolo kabaka ke yeebaagira : ettungulu

    198. Akasolo tekannafa : nti Omukira gwa jjembe lyange

    199. Akasubi kamu : bwe kava mu nju, tetonnya

    200. Akasugga kagoba kisambu

    201. Akasuka ly’ali nalyo : taba mutt

    202. Akasukka (= akasusse) omumiro : nga tikakyabalibwa (= tekabalwa)

    203. Akasuula obwoya : kakangula obusolo

    204. Akatakenga : ke kafa omutego (akasolo)

    205. Akatale ak’ettunzi : katunda bwesaanya

    206. Akatale ka mmese : katunda keekuba ensiko

    207. Akatali kabbe : eggumba osuula mu mulyango

    208. Akatavumbuka : kalinda mbwa

    209. Akataazimbe : emmuli kazitwala buklika

    210. Akateesize : tekakuba bbiri

    211. Akateeyanira : ke kafa omutego

    212. Akatiko kaasa ettaka : ng’osima?

    213. Akatono akatuuse : kakira ekinene ekisuubize

    214. Akatono ak’omukwano : kasinga ekinene eky’empaka

    215. Akatono kakuweesa ekinene

    216. Akatono kazira mu liiso

    217. Akatta : tekabula muga

    218. Akawala kaatuma Kyabaggu omuliro

    219. Akawe tikasiimwa wabiri

    220. Akawuka akaali kakulumye : bw’okalaba okookya omuliro

    221. Akawuulu akagezi : kagenda okunywa ogw’obusogozi, nga kamaze okweyalira

    222. Akawundo k’emputtu : ) bakasalira mu muzinnoonyo gwa lulagala ) kage-ndera mu ndagala

    223. Akawunguko : emmandwa mu bikajjo

    224. Akaayanira omukwano : taliwa

    225. Akayiira : kavunaana omuwendo

    226. Akayiseeko amazzi tekakirwa : ejjinja erisula mu nnyanja, balinyiga ennoga? ( Akayitiddwako tuzzi: )

    227. Akayitiddwako tuzzi tikakirwa : ejjinja lirikira obutta okugonda? ( Akayi-seeko amazzi: )

    228. Akekkera – – ( Okekkera: ) Akaziga ka mmese : kajja n’ekimasu

    229. Akazigizigi : kalitta eggye

    230. Akendo we kawoomeza amazzi : we kaatikira

    231. Akeesiga : ke kazaala ebbiri

    232. Akeewaniko ak’amakobe – – ( Olimu akeewaniko ak’amakobe: )

    233. Akeezimbira (= akeezimbidde) – – ( Keezimbira: ) l

    234. Akiika embuga : amanya ensonga

    235. Akikinadde : ng’eggabi ekkasuke omwambe

    236. Akirimbye : nti Abalungi baagenda

    237. Ak’obwangu : okalya mu nsawo yo

    238. Akola bikolemu : ng’atikkula ava emugga

    239. Akola (= akoze) bya mbyone : ow’obusa by’akola ewaabwe

    240. Akombye mu (kikuta) kya kkobe : eky’ettungulu kiwoomerera

    241. Ak’omulamu : si ka nte, nti gye yakaabira jjo ne leero

    242. Ako nno katiiro : akatiiza embwa n’eggumba

    243. Akooye : banyaga

    244. Akoze bya mbyone – – ( Akola bya mbyone: ) p

    245. Akuba abaana : bonna abakubira ddala

    246. Akuba endeka-mwoyo : ng’addaabiriza ogwafa

    247. Akubaguliza : oyagala wa kigwo? He is warning you (with a discreet wink) : do you want one from a wrestler? The wrestler gets hold of you and forces you

    248. Akuba kulatta : nga nnyinimu abba

    249. Akuba entungo tayogera : ng’alabye gw’atayagala

    250. Akuba owuwe : Akuba awumba engalo

    251. Akuba ssemukiti : ng’embwa eyogereza

    252. Akuddira mu luyimba : talukuwoomeza (= takulongoosa)

    253. Akufumbira ey’omutwe : omufumbira ya bigere

    254. Akugoba : tabulako ky’akusuuza

    255. Akugoba ye akuwa ekkubo (= ye akuwa amagezi) : nti Ab’emmanga, mbawee-rezza

    256. Akujjukiza : akira akuvuma

    257. Akukanga : tabula ky’akusuuza bw’atakusuuza malusu n’akusuuza eminyira

    258. Akukeera enkya : ) bw’atakuzinga muggo, akuzinga bugenyi ) bw’atakuvu-ma, asunza

    259. Akukeesa ekiro – ( Akutwala ekiro: )

    260. Akukira eka : ne mu kibira

    261. Akukola obubi : ggw’omukolera bulungi

    262. Akukonedde : ebigenge ngalo

    263. Akukongoola emabega : akuwa ekitiibwa (= akutya)

    264. Akukongoola mu maaso : akulya bujonjo

    265. Akukubira ku muggo : akwagaza bulwa

    266. Akukuba mu liiso : omukuba mu kutu bw’agamba nti ondabye, naawe omu-ddamu nti ompulidde?

    267. Akukuba omuggo omunene : akutenda nkaaba mbi

    268. Akukyaye bw’awerekera akubanja : teweebaka

    269. Akulabako akatono : akira alagiriza

    270. Akulabira mu masannanzira : akuyita muyise

    271. Akulembedde bw’agwa mu bunnya : ow’ennyuma toyitayo! ( Akulembera: )

    272. Akulembera : y’akuwa amagezi

    273. Akulira mu nda ya munne : tabulako ky’aggyamu

    274. Akuliza maziga : omuliza omusaayi

    275. Akulunza embuzi : omulunza ente (= maliga)

    276. Akuuma ekitiko : y’akiggya

    277. Akumanyi omuze : takuganya kwetonda

    278. Akuuma omwami : akira akuuma ente

    279. Akumazeemu amakulu : ng’akubuuliza ewala

    280. Akumegga : takusaasira

    281. Akumma ebijanjaalo : akuwonya embubu

    282. Akunkumula omutwe : ng’embuzi etenda enkuba

    283. Akunoonya ameewola : takunoonya masasula

    284. Akununkiriza emka z’atabaddemu : ye kalwanira

    285. Akuseera emisana : naawe omuseera ekiro

    286. Akusigula : takugula

    287. Akusindika okuwoza : akuwerekeza wanga

    288. Akusinga eka : ne mu kibira

    289. Akusokaasoka : akwogeza ky’osirikidde

    290. Akusooka okunaaba : asooka n’okubega

    291. Akussizza kasiiso : ow’endali k’assa omukukumi

    292. Akusuubiza : akira akumma

    293. Akusuutasuuta : akuliisa engo

    294. Akutemyako : oyagala wa mbazzi? ( Akubaguliza: )

    295. Akuutiri ne kuutiri : emmese terya kyuma

    296. Akutwala ekiro : omusiima bukedde

    297. Akutwala enkild : takusiibuza wa muliraano (= takuganya kuslibula wa muliraano)

    298. Akutwala ettwe (= olutwe) : taba wa wala

    299. Akuwa akatono : ) akira akumma ) akulobera okugeya ) akulobera okwe-gaana

    300. Akuwa : gw’owa

    301. Akuwaanawaana : akuliisa engo

    302. Akuwaaniriza (= akuwaliriza, = akusuutasuuta) okulinnya : bw’ogwa (= bw’o-menyeka), ye akuyita Kadduwannema

    303. Akuwa okubaaga : akuwa kulya

    304. Akuwa okulya : y’akutwala omuluka

    305. Akuweera omwana : akira nnakwagadde (= akuwadde eggaali)

    306. Akuweerera ebigambo : akira akuweerera envuma

    307. Akuyigiriza okutega : bw’otta tomuwa?

    308. Akuyisa enkya : omuyisa eggulo

    309. Akuyita emla : oyitaba mla

    310. Akwagala : akubuulirira

    311. Akwagala : akuzimbya ku lwazi

    312. Akwagala n’akukyaye : kyonna kye kimu

    313. Akwagala n’atakwagala : tebuziba nga tewannabula akwogerako

    314. Akwalula esiridde : tayita wa ggwanga

    315. Akwana : akira ayomba

    316. Akwata emla : atuuka wala nnawolovu ow’e Bulemeezi omusanga mu Kyaddondo (= nnawolovu atuuka ku kibuga)

    317. Akwata erya mukama we : n’erirye

    318. Akwata munne : gwe batta

    319. Akwatulira : akira akugeya

    320. Akweyamba : omwana yeeyamba nnyina

    321. Akwonoonera : naawe omwonoonera omuvubi ensonzi emusiiga ttosi, naye agisiiga vvu

    322. Akyala : ye abigya

    323. Akyaliisa ebijanjaalo empiso

    324. Akyawuniikiridde : ng’alya n’omutabaazi

    325. Akyogerako si ye akireeta : omukazi tayita njala kugwa (or: si ye akiyita : omukazi omunafu tayita njala kujja)

    326. Alaba ebingi : alabunkana (= alabankana)

    327. Alaba ekirungi : akinyumyako

    328. Alaba waggulu : nga ndyanga

    329. Alabye malinnya : amakka tagalaba (= amakka gabula)

    330. Alagira kimu mu katale : taliira

    331. Alangajja (= alatta) : ng’eyakasibira e Mbaale nti bwe kalifa ndikasanga

    332. Alatta – – ( Alangajja: ) Munno

    333. Aleka amaliire ge : asula enjala

    334. Alembalemba : ng’omukulu anaasala ku njovu nti Awagwa ekinene watuuki-bwa nti Kabaka bwe yafa tewagenda

    335. Aleeta en_nombo : y’agidibya

    336. Aliba azze wa? : azimba ya nnyina

    337. Aliba-tasaabadde : aligalengera nsanda

    338. Alidde ggi : kwesubya muwuula

    339. Alidde kya mukama we nga tasenguse : taba mubbi

    340. Aliggala n’aliggula : bonna obusungu benkanya

    341. Alikuliira omwana : omuteresa ntende ya taaba

    342. Alikulyako omwana : ttooke lya mu kibya

    343. Alima ndalo : tasiga bulungi

    344. Alima ne bba : taba munafu

    345. Alimu akambayaaya akakaabya : nnamube olw’eggulo

    346. All mu bwato : annyulula banne be gasaanyawo

    347. Alimu muyiira : talaalikibwa nga tanneesiisirira

    348. Alina effubitizi eriyuliza omufu olubugo : nti emagombe agenda na maso?

    349. Alina embwa : tasuula ggumba

    350. Alina emwo : talagwa muliro

    351. Alina kasiikuuzi : akakubya emmomboze eyajja n’ebigere byayo

    352. Ali w’ali : w’alabira ebirungi n’ebibi (= w’alabira enjuba n’omwezi)

    353. Alondobereza : ng’eyanyaga emu

    354. Aloopedde muganzi mu kizikiza

    355. Alootaloota olumbe : aloota ky’aliraba

    356. Alowoolereza enkoko ky’erya : tagimaliriza ttooke

    357. Alowooza (ekigula) enkumbi – – ( Abalirira ekigula: )

    358. Aludde okutabaala : ensiisira alassa ya kibandwa

    359. Alumirirwa : y’aggulawo

    360. Alusaggya : ng’omuwuulu agula enkulo

    361. Alwa ku katale : y’alaba ssentala bw’agwa (= bw’agenda)

    362. Alya ku kirungi tamala? : bw’olya ensonzi, osula mu kitoogo?

    363. Alya ng’eyasumattuka kkunsa

    364. Alya : y’alula

    365. Amabeere kirevu : n’omugumba agamera

    366. Amaddira : ge gaamukwasa

    367. Amafuta ga nte : gazze mu ddiba lya nte

    368. Amafuta tigalwana na musana

    369. Amagamaga : ng’aggye akamu

    370. Amagenyi abiri : gatta ejjiba

    371. Amagere ga nkoko : tegatta baana baayo

    372. Amagezi ag’omu : gaakisa (= gaalesa) Magambo ku kkubo

    373. Amagezi gakubuze : agabula ab’e Mityana

    374. Amagezi gakuweebwa munno

    375. Amagezi gakuweddeko : ) okubongoota nga tonneeyalira ) okufuluma n’oggalawo ) ng’ayombera gy’asaka

    376. Amagezi gandi ku mwoyo : ng’omufuuwi w’ennombe

    377. Amagezi gasalwa luvannytmta : enkonge emala kukukuba n’obuuka

    378. Amagezi muliro : bwe gakubulako okima ewa munno (= bwe guzikira oguggya wa munno)

    379. Amagezi nsejjere : buli efuluma emmula bwayo

    380. Amagezi ntakke (= nswa) : ekula y’ebuuka

    381. Amaggwa g’otega abayise : gafumita ggwe nnyinigo

    382. Amagoma gavuga – – ( Magoma: Abantu magoma: ) III

    383. Amagufa : tegaweerezebwa

    384. Amaka abiri musango : olwanirira agali e Kyaggwe n’ag’e Ssingo baganyaga

    385. Amaka galadde : agula muwemba

    386. Amala gateeba bw’ayigga : avaayo bukumbu

    387. Amala geebikka : asula mwo, tagenda kuwona ssennyiga

    388. Amalala g’omukyaze : ) nti banziriza olulimi, siigende ) nti nsanze olubende, nnaalyayo obugenyi

    389. Amalaalo ag’omugagga : gafuga ag’omwavu

    390. Amala okufuna : nti oluggya lukala mbuzi

    391. Amala okugwa : lw’amanya bwe yandiyise

    392. Amala okukivaamu – – ( Akivaamu: ) p

    393. Amala okulya : ewaffe bamta

    394. Amala okusomoka : yeerabira eyamusomosa

    395. Amaliire si gamu

    396. Amaluma : si njala (= gakira enjala)

    397. Amaluma tegeegombya njala

    398. Amalume abiri : tegabeera mu lugo lumu

    399. Amambulugga gajja kiro : ag’emisana galuma (= ge gatta)

    400. Amamese amangi tigeesimira bunnya : nga tiwali njangwa

    401. Amampaati aga nnyini nkoko : nti enkoko zange zibuukira omuyagi nti ente esinga obunene ebuuka emituba

    402. Amamati ageegoloza omukadde : ng’agenda kukula (or: sso nga takyawanvu-wa)

    403. Amansonyinsonyi : gassa olugave

    404. Amaanyi amatono : gakugabanya otulo

    405. Amaanyi ameemanye : ge gamala ebita e mbuga

    406. Amaanyi gampweddeko : ng’omusajja azaala

    407. Amaanyi ga nnabugi : gamukubya akyali muto

    408. Amaanyi gava mu kulya

    409. Amaanyi g’endiga gagiva mu mukira

    410. Amaanyi tegawala luga

    411. Amaanyi tegalya bwami : singa ennaana ye kabaka w’ennyonyi

    412. Amaanyi tigalya : ennaana terya nkoko (= singa ennaana emazeewo enkoko)

    413. Amasavu g’ennaana : gasaala ekka kibira

    414. Amasavu si mugabano : ow’amaanyi ng’aganyaze

    415. Amasaawa : si malima

    416. Amasiga tegagwako musulo

    417. Amasika ngabo : tigalema

    418. Amaaso agalwa : ku mutwe gatikkira engule

    419. Amaaso amabi : tigayiwa tulo

    420. Amaaso amati : galamusa nnyinimu

    421. Amaaso batadde ku gwaka : ne beerabira ogunyooka

    422. Amaaso gajjirira omu : galaba bangi

    423. Amaaso gamwesimbye : ng’ag’enkoko enywa mu lwendo

    424. Amaaso ge gatya

    425. Amaaso g’enjala : gatuukira mu lusuku

    426. Amata g’ennyana – – ( Ga nnyana: )

    427. Amatama mangi : tigabaamu bugenyi

    428. Amatambulire : tigali wamu

    429. Amatole amanene : teganyaga mwana

    430. Amatu ag’emputtu : gakubya nnyinigo

    431. Amatu baagateekako kuwoomya mutwe?

    432. Amatu g’omubaazi gawulira kya embwa etwala ennyama yo : omusaba taku-wa

    433. Amatu mulimu amazaana? : gohna maami (= matongole) (or: timubamu mazaa-na)

    434. Amatu tigalya maluma

    435. Amawolu : galiibwa mujjukiza

    436. Amaawule :ge gawola tigookya mutima

    437. Amayumba bisaka : tomanya bibaamu

    438. Amazeeko nga muwogo : waggulu nva, wakati nku, wansi mmere

    439. Amaziga amaggya : gajjukiza amakadde

    440. Amazina g’ekirevu : gajjira ku mmere

    441. Amazumwe (= amazuuku) : nga nnyina mwami azaala omwami

    442. Amazzi amatono : gabooza ente nti baleete ez’abaana zimale okunywa (= nti leka enzadde zinywe)

    443. Amazzi bwe gakalira : gadda ku mwala

    444. Ambuzeeko n’empuluwujju

    445. Amegga omunafu : tassaako mannyo

    446. Amuguddeko akayiifuyiifu : omugole ku nkyakya

    447. Amukubye akakule : enkuyege k’ekuba essabo

    448. Amussizza kasiiso : ow’endali k’assa omukukumi

    449. Amuvuddeko bukumbu : ng’enkuyege ku ggi

    450. Anaabulwa omwana : anaaweeka ejjinja

    451. Anaggula omunaku amatu : wano waliwo kitaawo ne nnyoko

    452. Anaakuboolera mu lumbe : nti ggwe wa maanyi

    453. Anaakuggya ennimi : ageya nnyoko ng’olaba (= nga w’oli)

    454. Anaakugoba embuga : nti omwami yeesaze akajegere

    455. Anaakugoba ku nswa : nti tolya omulalu

    456. Anaakulyako omwana : ayogera kiganda kyennyini

    457. Anaakulyamu olukwe : akugwa mu kifuba

    458. Anaakuliisa akasolo akabi : akalya akabeera (= akawaana)

    459. Anaakusengezzesa omuto : nti wano tegusukkawo

    460. Anaakussa ekkande : kasooli wa kuno tayera, awunda

    461. Anaakusiba olumbe olumbe : nti yaluggya wala nti we lulema tossa wansi?

    462. Anaakutiisa embuga : nti omwami yeesaze akajegere

    463. Anaakuttira amaka : nti ogunnema gusula bweru

    464. Anaakuvuma obubi : akubuvumira ku ndwadde

    465. Anaakuvumira mu magezi : avuma mwana (= akuvumira mu mwana)

    466. Anaakweggyako : tabula ntondo

    467. Anaamukuteerako : omulabira ku kimyu

    468. Anaanyumya takeereza : nnamunyi oluva ku nju ng’ekireka akuba

    469. Anaaseera owuwe : ) nti leka ab’ebweru balye ) asala akiika

    470. Anaatera okumala : akoza avulunga

    471. Anaatera okuyomba : tabula njogera ye

    472. Anatta enzige : asooba

    473. Anaatuubya engo : embuzi asiba ku luzibaziba

    474. Anaawangaaza obuliirize : omunwe alya gumu

    475. Ani alimumpeera? : awa wa kibungu

    476. Anneegobyeko : ssemukuto ball ba mayenje

    477. Anneesibyeko : ebigalanga ku mulwadde

    478. Anneesulubabbye : nga nnasswi w’embwa

    479. Anyumiriza eggunju (= effumbe) aliriisa omwami

    480. Anziriddemu : nga Muteesa Walugembe bwe yaddira mu b’obugulu obutono nti mmwenna mwambale empale empanvu

    481. Asaba ndikulaba : ng’asaba eryenvu erimu

    482. Asaba omunafu : asaba atoola

    483. Asagambiza : ng’akimezezza okw’enjala

    484. Asagaasagana : nga bbunwe w’omukovvu

    485. Asamirira amaddu : ayigga mbogo

    486. Asaasira omunaku : y’amuliza

    487. Aseka ekimwegeru : engalabi ky’eseka n’emiti mu kamwa

    488. Asemberera kabaka ye muwangaazi : ennongo emera mu kiswa enkuyege tegirya

    489. Asenga atuusa : y’anenya banne (= abatannaba kutuusa busenze)

    490. Asenga ku kiggwa : y’akumira lubaale omuliro

    491. Asenga omwami : tagayaala, amukolera (or: atema ebisaakaate)

    492. Asenga tagayaala

    493. Asenguka : akwaliza bisulo

    494. Asiba mu mbuzi omugwa : gwe babanja

    495. Asiibula nga muyala : weeraba tata

    496. Asigadde mu gw’e Busami : Nneemagaza

    497. Asiika obulamu : tassa mukono

    498. Asimaasima akatiko : y’akaggyako omukonda

    499. Asimba emisogasoga : teyeegaanya mayiba

    500. Asimba kasooli : tamulya makoola, amulinda kwengera

    501. Asimira embwa lumonde : gw’etwaza

    502. Asinzidde ku ssinzi : n’asaba ekkobe

    503. Asirika amanya : ekikere baldbikira mu kyeya ne kikaaba mu nkuba (or: eki-kere bakibikira kwa musana, kikaaba kwa nkuba)

    504. Asirikirira : tabula ky’akola

    505. Asitukiddemu : ng’atega ogw’ekyayi

    506. Asobeddwa : ng’ayomba n’ayonsa

    507. Asooka okufuna : yeerabira (= tamanyi) munne by’alifuna

    508. Asooka okwekweka : atenda banne okukwakwaya

    509. Asse aga n’aga : ng’agula omugumba omunafu

    510. Asubwa obwami : tiyetta

    511. Asuddeko : omulimiriza (omulumiriza) ku kkobe

    512. Asuddeyo gwa Nnaggamba

    513. Asugumbira entalo : y’azifiiramu

    514. Asugumbira okulaba ensolo : gw’erya

    515. Asula obubi (= awabi) : omulabira ku nkeera

    516. Ataabalamule : nti baleke baggwekerere

    517. Atabalira nnyina : talemerwa

    518. Atabyetisse : tamanyi buzito bwabyo

    519. Atafiiriddwa wuwe : agamba nti Iumumenye

    520. Ataafiirwanga ggole : agamba nti libongoota

    521. Atagala ng’obusajja bw’e Bulemeezi : bulekerera okulwanira enswa ne bulwanira envubo, nti Envubo eno ggwe wagisima?

    522. Atagukwanye : (ye agamba) nti banaakitiza! (= balina akatinko)

    523. Ataagunjule wuwe : agunjula muzaana

    524. Ataguyiisizza : y’agunenyeza munne, nti agummye n’aguwanga

    525. Atajjukiza mugagga : alina ky’aliira

    526. Atakedde takedde mukeeze : kuzzaayo buwufu

    527. Atakirambudde : y’akiyita ekigumba

    528. Atakirya : takimanya buwoomi

    529. Ataakiweereza : y’akiyita ekitunzi

    530. Atakubalira : naawe tomubalira ennyanja ekutta omizeeko

    531. Atabukubuuza : abukuzimbiriza

    532. Ataakulaba : akunyooma

    533. Atakulabye : takubala

    534. Atakulekera : naawe tomulekera ennyanja ekutta omira

    535. Atakulongooseze : y’agamba nti kinaamala

    536. Atakumanyi : azikuyooza mu mulyango

    537. Atakumanyi busajja : lumonde akuwa mumenyemu

    538. Atakusonyiwa : naawe tomusonyiwa ennyanja ekutta omira

    539. One who does not forgive you : you don’t forgive him either the lake kills you, whilst you are drinking (its water in drowning)

    540. Atakuta mukono : akusuuza ebya beene

    541. Atakuzadde : akutikka ejjinja

    542. Atakwagala : akumanyiiza eky’ekibuga

    543. Atakwagala : ky’asanga ky’akutema

    544. Ataakwalize nnanda : akulaga kifo, nti oyo agenze muganda wo

    545. Atali muzimbi : emgi bw’emukuba, tewaba musango

    546. Atalina maanyi : tagwa ddalu

    547. Atalina muka mwana : yeekaamwana yekka

    548. Atali nnyini mwana : tamufiirira

    549. Atali nnyoko : ) akulaba mu mutwe, eyakuzaala akulaba eri olubuto ) aku- wa nsigo ng’omwaka gugwako ) takugerera nnaku za bukulu

    550. Ataliiwo : tagwirwa mutt

    551. Ataliiwo : y’atta embogo

    552. Ataalugende : entanda akusibira ya menvu

    553. Ataalukutambulire : akusibira ya menvu

    554. Atamanyi bifa ku mwoyo gwa munne : enkumbi afulumya bbiri

    555. Atamanyi bikiinwa : bwe bamuyita okulya ng’asembera

    556. Atamanyi bikiinwa (= bisaagwa, = kusaaga) : emmese bw’emusaba ekigwo, atoola musanvu kukuba

    557. Atamanyi busungu bwa muddugavu : amutikka entamu

    558. Atamanyi bya kusaaga : emmese bw’emusaba ekigwo, addira muggo

    559. Atamanyi liiso bwe liruma : anyiga mu ly’emmindi

    560. Atamanyi mpewo y’emagombe : olusanja ajja na lumu

    561. Atamanyi mwo y’emagombe : y’amma omufu olubugo

    562. Atamanyi nnaku : y’agamba nti Baagenda kusevena, sso nga baagenda kutu- fiirira

    563. Atamanyi : tamanya nti tamanyi

    564. Atambula sserebu : ng’eyakwana ogw’okum

    565. Atambula : y’abiraba

    566. Atamukedde : y’amutenda endya embi

    567. Atamukutte : y’agamba nti mutenge, tugende! (or: nti megga, tugende!)

    568. Atamuzadde : amutikka ejjinja

    569. Atamuzadde : amutunula mu mutwe naye amuzadde amutunula eri olubuto

    570. Atamuzadde : y’amukuza

    571. Atamwa omukwano omukadde : nga n’omuggya aligutammia

    572. Atangaaliridde : ng’azadde ekifudde

    573. Atannabambula : tomuyita kabaaga-mbwa

    574. Atannafa : tiyeevuma ggwanga

    575. Atannagula : tayisa lutala

    576. Atannaguzza : y’aseka (or: asekera aguzzizza)

    577. Atannakoma kulambula : tamalamu bya kutenda

    578. Atannasesema : ye yeetenda okugonza

    579. Atannayita : y’atenda nnyina obufumbi (= okufumba)

    580. Atannaziraba : y’asekerera ajeera

    581. Atasaba taweebwa : enkoko oluba okunywa amazzi ng’eralamira waggulu

    582. Ataasa omuto akambe : amuwa kati

    583. Atasaasira mwavu : ageya mugeye

    584. Atasasula mabanja ) amaaso aganaabira mu nsiko ) abanjirwa mu kikunta

    585. Atasenza bantu : bamuwa ddagala, alyoke asenze

    586. Atasenza : omusu sigulya mwami

    587. Atava ku mbuga bamuwa omusibe atalina muguwa

    588. Atava ku mulungi : afa awoza (c

    589. Atava ku nnyama : asala eddiba

    590. Ataawone bwavu : ) agula wa mutunda-bikadde ) asuubula magi

    591. Atawulidde : taloo mbuga

    592. Atayombera mukwano : nga munne tamwagala

    593. Atazimbye ku luzzi : alya olw’eggulo (= emmere alya lwa ggulo)

    594. Atazze mbwa ye kum : nti eyange eyigga n’ekiro

    595. Atega emingi : atega ategulula (= tanyaata)

    596. Atega ogumu : taliira

    597. Atengejja : ng’asaba oluwanga obulamu: nti ye oyo ekyamutta kyali kiki? ( Otengejja: )

    598. Ate tuwakanire ebaagwa? Nti munda mulimu ento? Tulinde tunaalaba

    599. Atta ekizigo : asooba

    600. Atta munne : gwe batta

    601. Atudde entitibbwa : kabootongo z’atuula mu mumwa

    602. Atudde katubidde : ng’embwa bw’etuula mu lumbe lwa nte

    603. Atudde kitebe : enjala ky’etuula mu lubuto

    604. Atudde kiyaziyazi : omugumba ky’atuula ku mbaga

    605. Atudde obukonge : Ndawula bwe yatuula mu Butwala

    606. Atuuga akatale : tabalirira balema

    607. Atuli mu ttaano : ekkumi likwata mpaawo

    608. Atuma omukulu : tamagamaga

    609. Atunda ayolesa : y’atera okumaza (= okumalawo)

    610. Atunda omutwe gw’ente : amala kunyiga ku gugwe

    611. Atunula bakim nkirye : ng’abali emiryango tebakyagala

    612. Atunula baakitujjula (= baakitijjula) : ng’emmanvu (= ng’engalabi) eyoza lu- monde

    613. Atunula gamyansa : ng’omufumbo amira agookya

    614. Atunula kalyolyongo : ng’embwa eyota ekikoomi

    615. A

     

  • Engero za Baganda eza – B  – Luganda Proverbs prefix – B 

    Engero za Baganda eza – B  – Luganda Proverbs prefix – B

     

    luganda proverbs engero

    1.

    2. Babadde bawoza ogw’embwa : ng’endiga erinnya enju

    3. Babika anzirako : ne batabika nze

    4. Babika enjala : obajja mulawo

    5. Babikidde enfuuzi : okwennyamira

    6. Babikidde omunafu : butalima

    7. Babuulira omwana wa boowo : nga naawe omunaku owulira

    8. Bagabega nga bagaaya? : ng’abaguliza mubezi

    9. Baagala atabaala : tebaagala muyombi

    10. Baagala ayaze

    11. Baagala azimbye

    12. Baagala mugagga

    13. Baganda baamirira alidde (= basanyukira alidde obwami)

    14. Baganda nswa : yeebikka ku mabega, ng’olubuto bwereere

    15. Baggala ekkubo : baba ba maanyi n’abaliggula

    16. Baggyewo eddiba : ennyomo zikolonge

    17. Baggyewo embuzi : batunuulire enkondo

    18. Bagigujumbudde : atereka ya lubiriizi

    19. Bagoba bikere : ng’eminya gijja? ( Bagoba minya: )

    20. Bagoba minya : ng’ebikere bijja bikwetenga

    21. Bagobedde munya mu ssubi

    22. Bagundi bakugamba : nga y’amugamba

    23. Bajula avuddewo

    24. Bakaabira mubikire : naye abakutukidde mu ngalo!

    25. Bakakubye mu nkaatuufu : kukongera kumwa

    26. Bakale boogere : nga bamugambye gw’ayagala

    27. Bakama mpisi : banyiikira

    28. Bakanaanise akaagala : muk’omubbi okuzaala abalongo

    29. Bakidambya : kye kizaala eddenzi

    30. Bakinaanise akyagala : nga mukk’omubbi azadde abalongo

    31. Bakinsimba : ne sireka muwa-butwa mmere

    32. Bakiraasa : ow’embuzi alaasa ow’amaliga

    33. Baakisimba enkumbi

    34. Bakiwadde munnange : bwe buggya

    35. Bakookolo bageyana, nti erya munnange lye lisinga okuwunya

    36. Bakopi mayenje – – ( Abakopi mayenje: )

    37. Bakuba emyali : omubumbi n’aba mulamu (or: ne batatta mubumbi)

    38. Bakubalira amalya : ne batakubalira mirambo

    39. Bakubanja n’otobba

    40. Bakubuulira kirya-nkolo (= nkondo) : obajja mirawo!

    41. Bakubuulira lw’e Mukoko : olatta

    42. Bakubye mu kirimba : kulaba ziyidde

    43. Bakubye mu nkaatuufu : kwongera kumwa

    44. Bakugamba : y’akugamba

    45. Bakugoba mu nju : nti nnaasula mu mulyango

    46. Bakugobanga n’ojja ewaffe : y’akuyita Lubuna-miryango

    47. Bakukiza nsumika : ebijja bituutiira

    48. Bakukyawanga : n’otogya ddogo

    49. Bakulagirira eddagala eritta engabi : oyokya binsambwe?

    50. Bakulagula enfumu : ng’ogalamira? ( Banjula enfumu: So olaba: )

    51. Bakulamulira, nti ka banzite : nti emagombe eriibwa obwami (= nti ogenda kumyuka kitaka)?

    52. Bakuloze katawaano : ke baaloga ow’ebbuba

    53. Bakulu babiri ab’empiiga : si kyalo

    54. Bakulu balya bulungi

    55. Bakumba na mulamu

    56. Bakunyaga n’ente : ne batakunyaga na mukazi-muggya

    57. Bakusaggira okolola : ey’obugoba gy’oyagala? (or: nti osinga kwagala ya bugo-ba?) (ennyama)

    58. Bakuseera mu katale : n’oyombesa ekkubo (or: Bakuseerera)

    59. Bakuseera : takwazika

    60. Bakusinza nsumika : nti ebijja bituutiira (or: nti labs bwe bijja bituutiira)

    61. Bakutenda : akugabya

    62. Bakuwa : afunda ku kya ggumba

    63. Baakuwa obukulu : oliirira?

    64. Bakuyisa ennyindo : oyitabya kamwa?

    65. Bakuyita embuga : si buganzi

    66. Bakwanya mikka : nga makondeere

    67. Bakyaliza ntondo : ng’omusukundu

    68. Bakyassaako agange

    69. Bakyawa mwannyoko : ggwe osaba kibugo?

    70. Bakyewunya : ng’omufumbo alya mu baddu

    71. Balabaganako : mbwa na ngo

    72. Balambula kimeze

    73. Balamu magoma – – ( Abalamu magoma: ) p

    74. Baleke, abaana bazannye – – ( Baana bazannye: )

    75. Baleke baggwe akanyomagano : ng’omwagalwa kungulu

    76. Baleke beemale eggayannano : nga gw’ayagala y’ali kungulu

    77. Balekera ddala : endwadde si ya kuwona

    78. Balenzi, babawa : alya ku vviivi (= atwala ya luyuvuyuvu)

    79. Balenzi, mugawe ebyala! : nga w’atwala w’afunze

    80. Baligikuba kigo : kazzi yeerabira omuliro

    81. Balikomya eyo ne bazza : ye nyolo agenda

    82. Balikuba ku nda eridde : muk’omubbi talamula bba (= talabula)

    83. Bali ku ddembe : bakudaalira ajeera

    84. Balikuta nga : ) kayamba kenkana mmale ) embuzi zibaaga ngo ) enjala zibaaga ngo

    85. Balimutta jjo : tikikulobera (= tikikulayira) kumusenga

    86. Balimwogerako : omuzira gwe batendereza

    87. Balintuma olwange : tafuna

    88. Balireete : eggye talirinda kulwana

    89. Balitta ku lingi : asenga kwa Mukwenda okuli abangi

    90. Balo embogo yamutta : ko Nnampulirazzibi, nti bw’atyo bw’azifumita

    91. Baloolera nkunga : ng’ab’ebbugga balya

    92. Balubuuliza mbazzi : nga luli ku muddo lulya (= lugaaya)

    93. Balugadde batya? (oluggi)

    94. Baluleekeza : ng’omusajja ayombera ensuwa

    95. Balunaayiza : ng’ow’embaliga ayita mu luwenda (= akulembera omusulo)

    96. Balusaggya : ng’omuwuulu agula enkulo nti onooziwa ani okuzifumba? ( Oli balusagya: )

    97. Balweggira : ng’ensimbi egula muwogo

    98. Balya nga ndaba : ) wa kikere omukira mpaako ) y’atoma

    99. Balyegombera ku mugogo

    100. Balya okwabwe : tebalema kuduula

    101. Bambalaganye bukanzu : essuuka ewenjuka

    102. Bampe ne nneeriira, balibuuza ani? : afa tasasudde

    103. Bamulanga ki? : y’akaabya musibe

    104. Bamuloze katawaano : ke baloga ow’ebbuba, nti ddayo gy’ova

    105. Baamutta : akira yafa

    106. Bamututte kya mwanisi wa taaba : ekibaaze

    107. Bamwagala olusuusuuto : lwe baagala mulekwa mu lumbe

    108. Baana ba Kintu – – ( Abaana ba Kintu: )

    109. Baana ba lumonde : bakulira ku muguwa (= ngoye)

    110. Baana ba muno beeyokyayokya nnyo : nga y’amummyeko

    111. Baana bannemye : talamula baana

    112. Baana ba Walumbe : babuna misaasaano

    113. Baana ba Wambwa : baggwa musaasaano

    114. Baana bazannye (= baleke) : bw’avaawo abayita balangira

    115. Banaabegabega ettaka : nga muk’omubbi asindika bba okugenda okubba

    116. Banadda : ba twatumye banadda

    117. Banaagyekanga : taginyiriza

    118. Banaku beekiina : nti nnasuze mu Ggulu (e Mukono)

    119. Banaakutenda okukomaga : n’okomaga n’ensambya

    120. Banaalya ku ago ne beebaka : Abalya nnyingi basula ku kyoto?

    121. Banaalyamu agayidde : ng’erumye omukazi k’egwe amasanda, ng’erumye omusajja

    122. Baana na baana : ng’omu tannakuba munne lubale

    123. Bandaba : ) afunda ku munaabo ) alinda kutoma ) alya kya luyovu

    124. Bandaba wa? : yeeyitira basabi

    125. Banfuuyiridde emmese : alima watono

    126. Banjagala : yeegomba tebanjagala

    127. Banjula enfumu : ogalamira? ( Bakulagula enfumu: )

    128. Bannange bangi : ow’essimba akubula

    129. Bannange banjagala (= bannange bangi) : ) nga tonnagwa wabi ) bw’ofa wabula akukaabira

    130. Bannanze bwemage : bwe balanga enjobe mu lusa

    131. Bansuute : atta obusika

    132. Bantu balamu : mwennyango

    133. Bantu mannyo ga mbizzi : gaseka kungulu, nga munda mulimu bussi

    134. Bantwala olutwe : tava mu ggwaatiro

    135. Basajja kye balya : tekifa bwereere

    136. Basajja mabale : gasannana nga bw’oddira ejjinja n’okuba linnaalyo, n’eryatika

    137. Basajja mivule

    138. Basajja nsolo : bw’omugobera mu nsiko, awaguza maanyi

    139. Basajja ssubi – – ( Abasajja ssubi: )

    140. Basammula ekkere : balinywera mu mazzi (or: basenawo mazzi)

    141. Basa na basa : ng’amagezi bagenkanya

    142. Baseka n’eggimbi

    143. Baseesa gwaka

    144. Basiima bakyagaaya

    145. Basiimira ku mugogo : bw’erigwa wansi, nga bbi

    146. Basindise empisi okuwooza akatale

    147. Basindise enkima mu kibira

    148. Bassa kimu : nga nkuyege

    149. Basse Munyolo : Abaganda baseke

    150. Basugumbira (= abasugumbira) e Mmengo : Kabaka alibookya

    151. Basujju bandidde : abuulira Lubinga, nti anaasala atya okusinga mutabani we, Kasujju ?

    152. Bataka bagunywa kiro : bamukubya akasendwe

    153. Bataka tebeesigwa – – ( Abataka tebeesigwa: )

    154. Baata enkoko) nkulu : kwetakulira

    155. Bateebereza bubi : akuyisa enkya, omuyisa eggulo

    156. Bategeeza akataayonka

    157. Batindira kibaze

    158. Batisse (= batikkidde) mulalu ssanja

    159. Batongole bagaanyi : nga y’agaanyi

    160. Batongole mbuzi : zirundwa kamwa

    161. Batta emiggya : beerabira emikadde

    162. Baatubba, baatulekera kaki? : w’asula akulaga nsiisira

    163. Batuggudde : taggya mutwe wansi

    164. Baatuuka : beerabira abaabatuusa

    165. b Batuusa ebbugga : beerabira embooge

    166. c Batusaze : y’atiisa eggye

    167. d Baatutta baatumalawo : akiina abaafa

    168. Batuvumye e mbuga amatulu : nga ye y’alirina

    169. Baatwaya baatulekera ki? : omugogo alaga gumu

    170. Exaggeration! Much ado about nothing

    171. Baatwongera abaddu : ng’akagugu kali mu nkwawa

    172. Baawunda mpango : nga balidde bakkuse

    173. Bayira ndya : agabira w’ebweru

    174. Bayisaawo ne beeriisa enkuuli (z’entuuyo)

    175. Bayita kungulu : nga muwuzi

    176. Bayita n’omuliika : n’anunula (= awonya) abaana

    177. Bazaala mubiri : tebazaala mwoyo

    178. Bazaala mugagga

    179. Baze wange, onkyawanga : n’ompa enkumbi n’olubugo!

    180. Baazibumbira kwatika : ne ziramira mu kyokero

    181. Bbugubugu : si muliro (nga gw’agifumbira tamwagala)

    182. Bbula bikolwa : likwosa ekigagi

    183. Bbulwa bikolwa : likwasa ebigagi

    184. Bbuno asekera abassi

    185. Bbwa ddene : ligambwako nnyiniryo lumonde bw’alemwa omuggo, enkumbi eyamusimba y’emusima

    186. Beerabye bbiri : tibajjukira nga bayinza kulwalako

    187. Beeyamirira yejjeeredde

    188. Bigambo bikira ennoma – – ( Ebigambo bikira: )

    189. Bigendetanye (= bigendegetanye, = bigendagatanye) : ng’emmese eridde ag’o-muliirize

    190. Bigere biranga essubi

    191. Bigere bitunda nnyinibyo

    192. Bigere bya mbogo : obirinnyamu nga teriiwo (= obyegezaamu ng’evuddewo)

    193. Bigere kkumi ttunda : bwe bil(utuusa w’onoolya n’osanyukirira ate bwe biku- tuusa w’otoolye n’osunguwala

    194. Biggweredde awo : nga gwe bageya ayingira

    195. Biggweredde awo : ng’owuwo y’amezze

    196. Bigooli : babiriisa njala

    197. Bijjula ettama : bye bikuwa engaaya

    198. Bijuulo : omusajja ajuula banne

    199. Bikalu bitaaka : ng’ejjinja ly’omu kyoto

    200. Bikoomi bya mwaka : n’omunafu ayokerera

    201. Bikongo biwunya ttaka : nga nnyoko y’abirimye (= nga mwannyoko abifu- mbye)

    202. Bikongoolo : tibitta nnume

    203. Bikubuze : ebyabula ab’e Mityana, okuyisa e Ttanda ewa Walumbe

    204. Bikutunye : emmese gw’esaba ekigwo, y’addira omuggo

    205. Bikutunye : ng’akulooe wa mu nju

    206. Bikwalira : tibirimbula

    207. Bikya bya mbuzi : tibyekaanya mugwa

    208. Bimanywa nda : nga by’alowooza munne tabimanyi

    209. Bimanywa nda : ng’omulenzi alidde ntulege

    210. Bimanywa nda : omunaku tayogera by’alidde

    211. Bimuyise ku nviiri

    212. Binene : biseega

    213. Binkutte akamwa : ng’akulooe wa mu nju

    214. Binnyo birya : ye mugagga omussi w’ente

    215. Bino byange na bino byange : omukazi alimisa nsimo

    216. Binsanga wano : ze nnimi z’omukadde

    217. Bintabira : biddira emmindi

    218. Bintu bizibu okugaba : gw’owa enkoko atenda munnyu gwokka ggwe eyagimu- wa takwogerako

    219. Binywera bye bigenda : omukazi yasiba embwa ya bba ku mugugu

    220. Biriko akuluma : tibyegaanibwa

    221. Birungi birekwa – – ( Ebirungi birekwa: )

    222. Birungi okwogera : si birungi kuddamu (= okubiddamu kuzibu)

    223. Bisatuuka : ng’omuwuulu ayita we balya bw’onootuuka eka nga bagimaze, onookola otya?

    224. Bisenge bya muyiisa : tibiggwaamu mwenge

    225. Bita bisigale : nga n’enkaaga alina ey’okubizzayo ku buko

    226. Bitambulirwa

    227. Bitannakala : tebisalirwa byayi

    228. Bitono biggwa byokya : omukazi tabegera bba busera

    229. Bitunda nnyinibyo

    230. Biva nju : bidda nju

    231. Biwedde mirembe, akabi kabule : akiina muyiisa

    232. Biyita lukootezo : ng’akoza ettimpa

    233. B’oluganda bye bita : bikoonagana ne bitayatika

    234. Bubulwa mbwa amagunju gakinakkina (= gayinaayina)

    235. Bufa magoba

    236. Bugagga ntuuyo

    237. Bugubugu – – ( Bbugubugu: ) ,

    238. Bugya dda : bukuyisa ku malaalo ng’olya (or: ng’oyimba)

    239. Bukaajumbe : anaabusereka akeera

    240. Bukadde buwoomya ki? : ttooke

    241. Bukadde magezi : takubuulira kyamukuza (= kyamuwangaaza)

    242. Bukira obuzibu

    243. Bukojjange bunjagala : ng’adda ku nnyoko waali

    244. Bukula musaayi : nga bafumise ow’emitala

    245. Bukulu bw’omu : kwesitukira

    246. Bukumbu : enkuyege bw’eva ku ggi (= ng’ogusima ebbumba)

    247. Bukundugga : ) nnyinibwo abusanga ) ne bukula

    248. Bukya mbirya omunya guggiira ku nju (= mu ssubi)

    249. Bukya n’ebigambo

    250. Bukyawe bukira – – ( Obukyawe: ) Rub

    251. Bulamu kye kiwango

    252. Bulangasa : ng’obulago bw’emmese

    253. Bulemeezi teva muto : eva musisiirwa

    254. Buli ggwanga : n’ebyalyo

    255. Buli gw’olaba n’akamyufu : ng’oyo yatabaalira Tororo

    256. Bulikugwa : obukyala si bumbejja

    257. Buli kulya : n’okwasama

    258. Buli mukopi abeera n’ennyanja : olugira awungukidde awo

    259. Buli museveni muwangaazi : agidde awone mu bitter

    260. Bulinde buwere : yawanguza Buvuma

    261. Buli ow’emmamba : asuuta yiye

    262. Buli wanzina n’eyiye : Wajjenje azinya byoya, Wakikere mumiro

    263. Bulungi si ddya

    264. Bulungi si ddya : singa ekkajjoy’enjovu liwangiza Muzibu

    265. Bulyake : si bwa jjo

    266. Buliibwa mukalu

    267. Bumpanga : ng’enkoko egula ettooke

    268. Busa bwa mbogo : bukala kungulu

    269. Busajja : bukirana

    270. Busajja bwa nkuba : bw’agula omwenge, agula Ka-bantende

    271. Busenze : bukala mmuli (Bukalammuli)

    272. Busenze bunnemye – – ( Obusenze bwe bubula enswa: )

    273. Busenze butta munaanya

    274. Busenze muguma : bwe bukonnontera n’osongola

    275. Busiru bwa njoka : butta nnyinizo, nti munaalamira mu ttaka? ( Ssebusiru bwa njoka: ) ,

    276. Busolo bwa kuno – – ( Obusolo bwa kuno: )

    277. Buswagu : oswaguza ne gw’olya naye

    278. Butaka bw’abanaku : kiwaalo

    279. Butalaga : nga njala

    280. Butalima : buzaala enjala

    281. Butamanyiira : bukussa n’omuyombi omukago

    282. Butannaziba : tobusindirako (= tebukusinza) maluma

    283. Butazimbye : bumanyibwa nnyinibwo

    284. Buteeraba – – ( Obuteeraba: ) p

    285. Buteewuliriza : bunyooza ennanga amatu

    286. Butoola : ekibbo n’emmere

    287. Buyisi bw’omu : bulangwa nsega (= nsega y’ebika)

    288. Buuza ataakuldine : musumba wa mbuzi (= omuwa-butwa abuuza musumba wa mbuzi)

    289. Buzaala enge

    290. Buziba bweru : tebuziba mu nju

    291. Bwa ddiba : buli afuluma (= bull muntu, = bull omu) asika wuwe

    292. Bwakedde mpulira : bafumitira ku buliri

    293. Bwakedde mpulira : bw’atabba n’asera

    294. Bwangu bwa kuwa : bukuweesa alikumma

    295. Bwangu na bwangu : ng’omutezi w’enkwale ky’ajje atege ng’ategulula

    296. Bwatukeredde ku ntugu

    297. Bwe babuulirira omwana wa boowo : ng’ow’omunaku okutu akunkumula

    298. Bwe bakubuulira ennaku : ) ng’obalaata ) n’ozanjazamu kati

    299. Bwe bambuulira, saatuula : nga lwali lwa mugagga

    300. Bwe bayita abalungi : ayitaba

    301. Bw’ebinda : si bw’etonnya

    302. Bwe bukya : si bwe buziba

    303. Bwe bukya : si bwe buziba enkoko ebuuza nnyina waayo omuziro

    304. Bwe bukya : si bwe buziba ensega yatta n’Omuyima omukago

    305. Bwe bumu : akuddiriza endwadde

    306. Bwe gayita : bwe galya entanda

    307. Bwe gull gwa bataka : gunadda

    308. Bwe gutyo yazaala bwe gutyo : olukomera luzaala emituba

    309. Bwe katagirya (kataligirya) : enkoko eribiika (erikookolima)

    310. Bwe mubanga mulya enswa : temuzitendanga kuwooma, nga temunnasaasira nkuyege ezaabumba ettaka

    311. Bwe ndi, bwe ndi : y’atunda abaana

    312. Bwe nfanga, banfunyanga : omufu taluma

    313. Bwe nkubuulira ennaku : ozanjazamu kati? (cf, Bwe bakubuulira: )

    314. Bwe nkulabako : ndabye ku nsega ey’omuseera, kubanga erivaayo n’ekiwalaata

    315. Bwe twenkana : abuulira abassi

    316. Bwe weeteeba : akuleka mu kibira

    317. Bw’eyinda : si bw’etonnya

    318. Bw’oba omugezi ogeziwala : bw’oba omusiru osiriwala

    319. Bw’ofumbira atakkuta : toyaya lusuku

    320. Bw’ofuna omuto : olukadde lwo togoba

    321. Bw’ofunda : nnakawere akuyita okulya

    322. Bw’ogenda ebulya nkolo : toleka kambe

    323. Bw’ogeziwala w’ogeziwala : bw’osiriwala ogajjulira ddala ebikonde binaakuyi-tako

    324. Bw’ogoba musajja munno : embiro olekamu ezinadda

    325. Bw’ogwa awabi : eyali munno akwerabira

    326. Bw’okiina omukaba : weeraliikirira ky’anaakuzza

    327. Bw’okuba ekitakaaba : ggw’okaaba

    328. Bw’okyawa gw’oyita naye : weeyongera nnaku

    329. Bw’olaba akukaabirako : naawe weeyongera okukaaba

    330. Bw’olaba embwa ezannyikiriza ekiriba : ng’enaakirya

    331. Bw’olaba emmese ng’esuna omutwalo : ng’ebinnya yasima edda

    332. Bw’olaba nnamunye atubidde : ate ggwe ow’embuzi n’ogoba? ( Embwa bw’olaba: )

    333. Bw’olaba omugenyi asookedde ku kyento : nga taagabe

    334. Bw’olaba omukulu afungiza : nga ky’agoba kiriibwa

    335. Bw’olaba omuwuulu aliko entumbwe : ng’asula mwa jjajjaawe

    336. Bw’omalamu n’oguziika

    337. Bw’omala okusesema mu mwenge : nti alinnyimba ndimutta

    338. Bw’omegga omunafu : ossaako n’okuluma?

    339. Bw’omu : buwola oluuyi

    340. Bw’osekerera ekibya : osekerera yakibumba

    341. Bw’osika (= osikirira) ekitajja : eddiba ly’enkoko oleka mmanju

    342. Bw’otolya embuga : togejja

    343. Bw’otonnava : toyonoona kisulo

    344. Bw’otova ku mbuga : benawo oweebwa omusibe ataliiko kyayi olyoke omu-kuume

    345. Bw’otova ku mulungi : ofa owoza

    346. Bw’otoove : otonnana ogenda

    347. Bw’ottottola ebya kyalo : bw’olwala w’abula akulumika

    348. Bw’otuma abatadda : naawe ogoberera

    349. Bw’owala ekitajja : eddiba ly’enkoko lisigala mu lusuku

    350. Bw’oweeka gw’otozadde : oweeka asoosootoka

    351. Bw’oweetuuka : w’oyagula

    352. Bw’owulira oli ng’agarnba nti gobs embwa : nga mu kisenge eriyo ekyokulya

    353. Byaffe biri : nga biragaane

    354. Bya kagambwa : ng’omuwuulu anaatuuma nnannyinimu erinnya

    355. Bya kulya kubula : bye bikuyisa mwannyoko omugenyi

    356. Bya kuno bwe bityo : avuma bakopi

    357. Bya kuno : tasenguka, agoba abajja

    358. Bya mna : ) ng’emmese eridde ag’omuliriize ) ng’omubbi bamubbye

    359. Bya mudduse : tebiddira ddala

    360. Bya mu nju : bimanyibwa nnyinimu

    361. Byanfudde bingi : agula mutwe gwa nte

    362. Byangu okwogera : naye okubiddamu kuzibu

    363. Bya nswakaba : ng’emmese by’erya mu kifulukwa

    364. Bya nvumbo ebyo : bye biteesebwa mu kyama ababiri n’ababiri

    365. By’ayogedde : omuwa-butwa ku nkoomi

    366. Bye bakubuulira by’otowonga (= Bye bamubuulira by’atawonga) : nti lubaale anzita?

    367. By’empulula : ng’omusale w’amatu ayambala amayembe

    368. Bye ndabye mbirabye : ye mugenyi akkuta

    369. Byenkanye : nga y’alidde ekikira obunene

    370. Byenkanyenkanye : ) adda mu lusuku n’amala atoma ) Buzu ne Mmu ) ng’alidde ekyere ) ng’enkoko egula ettooke ) akamwano ku kizimba

    371. Byeyuna mugagga

    372. By’okulya kubula : amaaso tigakyawa luwombo

    373. By’omuweereza : bye bigula omwenge

    374. By’oyogera tebintama : nga kyajje amulabe

    375. Ddamu mlire : ng’anoonya bya kutwala (or: alinda bya kutwala)

    376. Ddayo ewammwe : si bulamu embwa Nnasirye gy’ekutukira olukuku

    377. Ddaza mwoyo : ng’eridda mu nkovu

    378. Ddiba : kkanda-bakunyi

    379. Ddiba likaze : ennyomo zikolonge

    380. Ddiiro : likunnaanya

     

  • Engero za Baganda eza – E  – Luganda Proverbs prefix – E 

    Engero za Baganda eza – E  – Luganda Proverbs prefix – E

     

    luganda proverbs engero

    1. Ebbala erimu erya nnamunpoona : terintwala mu nnyange

    2. Ebbanja terigenda eri bbanja

    3. Ebbanja terivunda

    4. Ebbula bikola eritemeza enku

    5. Ebemba tekyala : etabaala

    6. Ebibuuka bitalagaanye : bikubagana empawa

    7. Ebiddawo tibyenkanankana : enkaajumbe temala nju

    8. Ebifa mu nnyanja : omuvubi abimanya

    9. Ebifiiramu bye bigunyuza : omugenyi tabuuza mutwe gwa nkoko

    10. Ebigambo bikira ennoma okulawa

    11. Ebigambo bingi : empapula ntono nga tabimalewo

    12. Ebigambo biyita

    13. Ebigambo bya kuno bingi : ng’omwami y’asuza ababbi

    14. Ebigambo bya kuno nga tibyekweka : nga bamugambye gw’ayagala

    15. Ebigambo byangu : omukwano muzibu

    16. Ebigambo maluma : tigaggwa mu kamwa

    17. Ebigambo si mutwalo

    18. Ebigere bya mbogo : babyegera ng’egenze

    19. Ebigere byantunda : amala okutamwa

    20. Ebigere kkumi ttunda : bitunda nnyinibyo

    21. Ebigwamu bye bitwala embwa mu katale

    22. Ebigwawo tebiraga : Wandiga atambula n’omwana we

    23. Ebijjula mu mwoyo : akarnwa bye koogera

    24. Ebikongo biwunya ttaka : nga mukadde wo y’abifumbye

    25. Ebikunku ebigenda embuga : tebidda bwereere

    26. Ebikwatibwa n’omusibe tibitonda : tibibalibwa mu kuliwa

    27. Ebinaku n’ebinaku byagalana : emlogoma bw’erwala, ensiri y’erumika

    28. Ebinene n’ebinene byagalana : enjovu temenya muvule

    29. Ebinene n’ebinene tebisibagana : ttimba singa asiba enjovu

    30. Ebingi bikukula

    31. Ebintu bifunibwa mulamu

    32. Ebintu bwe bigwamu obuzito : ekikere n’emmese benkanya embiro

    33. Ebintu tebifaanana abifuna : singa emmese eyitira mu nveera

    34. Ebinywera bye bigenda : omukazi yasiba embwa ya bba ku mugugu (= mu-gwa)

    35. Ebirabwa si bye bitendwa

    36. Ebireetereze : wa maaso by’aleetereza wa mwoyo

    37. Ebiriko akuluma : tiweegaana ng’akuloopye wa mu nju

    38. Ebirungi birekwa : ) embwa yaleka enseko ) Nsingiisira aleka omuwemba

    39. Ebirungi birekwa ku kibuga : oleka omujaguzo evuga ng’oserengeta mu kyalo

    40. Ebirungi biri wala

    41. Ebirwa bikyuka : amalusu gafuuka engeregeze

    42. Ebirwa byerabirwa : singa abafu baziikulwa

    43. Ebiriibwa mu ttoggo : byogerwa mu ddumbi

    44. Ebisenge by’omuyiisa : tebiggwamu mwenge

    45. Ebisula byefuula : omutabaazi yeefuula omwayi (= omunyazi)

    46. Ebitabira : biddira mmindi

    47. Ebitabo butiko : obutali bulungi butta

    48. Ebitali bigabane : bwe babyanuka (= babinyaga) biba by’omu

    49. Ebitali byetegeke : embwa bwe bagikuba, omukalo edduka

    50. Ebitimba bingi : bitta ensolo

    51. Ebitooke bindaaluseeko : kwata kimu n’okissa mu nvuba, bisooke bijee-mulukuke

    52. Ebitono biggwa byokya : ) eddiba ly’ensiri likalira mu ngalo ) omukazi tabegera bba busera

    53. Ebukojjaabwo : teva wa lubu lwo

    54. Ebukojjange banjagala : ng’adda ku nnyoko waali

    55. Ebunga : teba ya kisibo

    56. Ebweru teremerwa

    57. Ebya bangi biwunya ngalo : nga wali oliddeko

    58. Eby’abasumba biggwera ku ttale

    59. Ebya Buganda : bya kulya na kugula

    60. Ebya gundi bya Mwana wa Mukama

    61. Ebya kuno – – ( Bya kuno: )

    62. Ebya kuno tebiisoboke : nga bamuwaayiriza mukazi mukadde

    63. Ebyali ebyannyu babikuseera : enkejje amazzi bagigaseerera mu luwombo, nti ofukamu matono

    64. Ebyama ebikulungutanye : bye bizaala ensobi

    65. Ebyanfudde bingi : ) agula mutwe gwa nte nti singa oguze enjere eya ssava, ne tumanya bwe bikufa ) enswa eruma mumwa

    66. Ebyange tebinfa bwe bityo : gwe mpola embuzi, ampa nte

    67. Ebya nkwegayiridde : bimenya omukono

    68. Ebyayanga : emmese by’erya mu kifulukwa

    69. Eby’e Buganda – – ( Eby’Obuganda byetegerezebwa: )

    70. Eby’embuga bijja kiro : obireke bijje

    71. Eby’embuga bimalibwa omuzadde

    72. Eby’embuulano tibyala (= tibyeyamba) : ) bw’ofuna nnyoko, kitaawo abula ) gy’osiba (= gy’oterekera) embuzi, enkiringi tizidda ) omuwuulu bw’afuna enkoko, omunnyu gumubula

    73. Eby’enkwatakwatanye : ejjembe ly’enkoko ku kugulu

    74. Ebyo bireetereze : w’amaaso by’aleetereza wa mwoyo

    75. Eby’obugagga ddiba : afuluma awalulira gy’ali

    76. Eby’obugagga ntuuyo : bw’owummula nga bikala

    77. Eby’Obuganda : byetegerezebwa nga kye bakutuma okireese

    78. Eby’obukanga tibiggwerawo : kafumita-bagenge w’akufumitira omuggirawo

    79. Ebyo bya mukazi na bba

    80. Ebyo bye binkanga : ng’omuwa-butwa awulidde kizuuzi

    81. Eby’okufuna : bikanula ttulu

    82. Eby’okulya bigonza engalo : eyakuwa omukazi omulaza olunwe

    83. Eby’okulya tibyandeeta : ng’omugenyi akiina nnyinimu

    84. Eby’okuwa bifa obusa : Abanaawa basuuza bbaabwe

    85. Eby’olutabaalo tibidda ka : nga tibannakosa mu bbwa

    86. Eby’omugagga bijja (= biyingira) kiro : bw’alaba ekikere (or: ekisolo) ng’agoba

    87. Eby’omugagga bijja byokka : omusota tagukkiriza kujja gy’ali

    88. Eby’omugagga bivunda : bw’alwala ebbwa, ng’anyiga (or: sso ng’ebbwa bwe limukwata ng’anyiga)

    89. Eby’omu nju : tebittottolwa

    90. Eby’omuweereza : bye bigula omwenge eddenge teete teete

    91. Eccwampa tebula byayo

    92. Eddagala ekka : lye lituuka ku ndwadde

    93. Eddalu ekkazi : likongooza bba waalyo

    94. Eddiba likaze : ennyomo zikolonge

    95. Eddiba ly’empala-kitale : basoosootola emmere nga bakomerera mmambo (ge maviivi)

    96. Eddiba ly’empala-kitale : erirezebwa amaviivi

    97. Eddiiro likunnaanya

    98. Eddya eddungi : lifumbiza ne waalaga

    99. Eggayana (= eggayano) liggwe ku kyalo eggayannano: )

    100. Eggeyenguzi ligeya omwami

    101. Eggumba ndiwe ani? : nga gw’anaaliwa amulabye

    102. Eggwanga ery’okumpi : terirwa kudda

    103. Eggwanga n’eggwanga : liggwera ku mwenge

    104. Eggwanika ly’omugagga n’ery’omwavu lye limu

    105. Eggye ekkise : lirwanira mu kyama

    106. Eggye lya Kabaka : teriggwa nnyuma (= mabega)

    107. Egindi wala : nga tekuli mumanyi

    108. Egwana mpotofu : ng’alina ky’aliira

    109. Eka egwana mukazi ne bba : atalina mukazi azimba ekibanja? In a home there should be wife and husband : does a man with no wife put up a plantation?

    110. Eka eteefe – – ( Teefe: )

    111. Eka ne mu kibira : nsobeddwa

    112. Ekiba ku mulungi : kimanyibwa dda

    113. Ekibandula enzige : guba musana

    114. Ekibanyi kigudde n’amenvu

    115. Ekibaawo kimala : omukwano guloga enjala

    116. Ekibaawo kye kimala : ennyindo y’enkoko kye kyenvu

    117. Ekibbirize : si kigwo

    118. Ekibi kigwana wala : ne kitaba ku luuyi lwammwe

    119. Ekibi kikira ennoma okulawa

    120. Ekibi tekibula musombi : ekigere kitunda ekiwanga e Bunyolo

    121. Ekibi tekirinda agenze mugga

    122. Ekibojjera ku lwazi : kyesiga mumwa mugumu

    123. Ekibuga kifukamiza ente

    124. Ekibulako obukulu : tikifa

    125. Ekibula omwavu : kye kimutta

    126. Ekibunza eggwaatiro : eba enkuba okuyinga

    127. Ekidiba kidda waabukyo : essaaniiko mu lusuku

    128. Ekifa mu ffumbiro : omufumbi ye y’abika

    129. Ekifa mu nnyanja : kibuuzibwa muvubi

    130. Ekifaananyi : kissa ensekere

    131. Ekifaananyi : si luganda

    132. Ekifo ekimu : tekisala magezi

    133. Ekigaluza ow’ennombe : ng’owa ky’obinda akuli bubi

    134. Ekigambo ekirungi : kisuza mpisi ku lugo

    135. Ekigambo ky’emisana : tekiggwa bumu

    136. Ekigambo si mutwalo : nga gye bakutumye oyagalayo

    137. Ekigambo tekitomera mpagi : singa eby’omu luuma bitomera emiti

    138. Ekigaanira mbegera : mmere kuggwa mu ddiiro

    139. Ekigaanira omuddu : liba bbwa lya mu mutwe

    140. Ekigere kikyali ku ttaka : tikyewala nfuufu

    141. Ekigere ky’omukopi : ye nvujjo ye

    142. Ekigga kibi : tikifa nsonzi

    143. Ekiggwa : tekiba kinene

    144. Ekiggya omwoyo omubi : kiba kitono

    145. Ekigugu kya kabaka : kyeziziko

    146. Ekigwa : toddira

    147. Ekigwo ekimu : tikirobera baana kuyimba

    148. Ekigwo kya lwazi – ( Kigwo kya lwazi: ) Rub

    149. Ekijja obunaku kyemanya : ) ejjanzi terigenda na nzige ) eriiso lijja n’obu-kwina bwalyo

    150. Ekijja omanyi : kikunyaga bitono ekiddukano tekinyaga byenda

    151. Ekika kisiridde : olubugo mu nkwawa

    152. Ekikoloza omubbi (= engabi) : buba buyingirwa

    153. Ekikonyogo bakikasukira kulaalira : kidda na kirimba

    154. Ekikozza alima : kye kimunnyulula

    155. Ekikukubya nkuba : okiriira wakalu

    156. Ekikula kyerabira ekyakikuza

    157. Ekikulejje : ekikubira engalo emabega ne kimala kuyimba bulungi

    158. Ekikuli wala : empenduzo y’enona

    159. Ekikusamiza : kye kikusuula mu muliro

    160. Ekikuwa obulema : kye kikuwa amagezi

    161. Ekikwanguyira naawe okyanguyira : ) ekikajjo olya kibisi bw’olya ekyokye, ng’oli mulwadde ) empogola we yeeyasiza w’ogisusira ) eryenvu olya bbisi

    162. Ekikyo kikyo : n’ekya munno kya munno

    163. Ekimala mpaka : kusirika

    164. Ekimala omugole ensonyi : byeyazike nga babizzaayo

    165. Ekimanyire bwe kiba : emmese tetomera buziizi

    166. Ekimmanyimmanyi kikwasa – – ( Olummanyimmanyi: )

    167. Ekinaagomba : tikibuulirwa mulunnyanja

    168. Ekinaakulya kijja olaba : ekiwalaata mu masega

    169. Ekinaakulyako amenvu : kisookera ku kususa

    170. Ekinaakulya ogoba kijja (= okubirira kijja)

    171. Ekinatta amaka (= nnyini maka) : tekyeramba luggya

    172. Ekinaawola kikwokeza ki?

    173. Ekinene kigenda na kusingirwa : enseenene zigenda na vvu

    174. Ekinene kigenda na nduulu

    175. Ekinene kye kimira ekitono : emmamba emira enkejje

    176. Ekinene tikyetwala : kabaka ayingira ewa Kibaale

    177. Ekinogezi ekibeera mu ttimpa : kye kikukombya (kikongobya) engalo

    178. Ekintawa : naawe kirikutawa

    179. Ekintu ekirungi : kikuleetera obubbi

    180. Ekintu tekiwoomera matama abiri

    181. Ekinuuno tekimala munnyu

    182. Ekinyiigo : tekinyuza lubugo (or: bulago)

    183. Ekinyonyezebwa abangi : tikibula alaba

    184. Ekinyonyi ekibi : kibaagirwa (kimaanyirwa) mu bangi

    185. Ekinyumu ekingi (= ekiyinga) : kireka (= kyaleka) emmese obuwuulu

    186. Ekinywa ky’amaggwa : akisiba y’amanya bw’akyetikka

    187. Ekiragala kya kibira : tikibikka lusuku

    188. Ekiri wala – – ( Kiri ewala: )

    189. Ekiriggwa jjo : ) tekikuggyako munno ) tekikutunuza ng’alira

    190. Ekiriko atuma : ne nnamukago atuga

    191. Ekirikutta kye nditta : wabula ennyanja n’omuliro

    192. Ekiri mu bbanja – – ( Kiri mu bbanja: )

    193. Ekiri mu ttu : kimanyibwa nnyiniryo

    194. Ekiri omwange : akwettira obufumbo

    195. Ekiri waggulu bwe kiribwatuka : omwana aliyita nnyina

    196. Ekiri waggulu : kirwaza enkoko olukya

    197. Ekiroga emka : kusirika

    198. Ekiro kyakulimbye ki? : y’aleeta olugambo lw’enkya

    199. Ekirungi kyeresebwa : n’okiwa munno

    200. Ekirungi mannyo : oseka obikkako

    201. Ekirwa mu mutwalo : kiwumba

    202. Ekirya atabaala : kye kirya n’asigadde eka (= n’asigadde eka kimulya)

    203. Ekirya omunaku : tikimalawo (ekisolo)

    204. Ekiriibwa omukulu : tikibula nsaanu

    205. Ekiriisa enkoko omuddo : budde kuziba

    206. Ekiryo ekinaakuwonya : kikusooka obugujju

    207. Ekisa ekitagaana : kizaala obulimba

    208. Ekisa ekiyinga : kikulumya ejjenje

    209. Ekisa ekingi : kitta obwami

    210. Ekisa kitta : n’enge (etta)

    211. Ekisa ky’omugumba : kijja emmere eggwawo

    212. Ekisa ky’omuzadde : kijja emmere eggwawo

    213. Ekisala : kye kikuwa enjaliira

    214. Ekiseke ky’omunyumya : kijjula malusu

    215. Ekisigula ennyana : kiva mu kibeere (= kigiva mu kibeere)

    216. Ekisiimibwa omuyise : omutwalibwa tasiima

    217. Ekisinde kyo n’ekya munno gw’oyita naye : kye kimu

    218. Ekisirisa afumba : ajja okulya takimanya

    219. Ekisooka kye kikulu : ebigere bisula mirannamiro

    220. Ekisolo tekirya munaku

    221. Ekissa omukwano gwabwe mawolu

    222. Ekisuula entabi : kye kikuwa entindira

    223. Ekita ekitava ku ssengejjero : ye wankindo (= ya nkindo)

    224. Ekitagaanwa musana : bwe bakugoba mu luggya ogwotera mu nsiko

    225. Ekitaggwa ku ssengejjero : ye wankindo

    226. Ekitaakule : kizimba mu lumuli

    227. Ekitakusaagirako : naawe tokisaagirako evvuuvuumira tirisaagira ku mwennya-ngo

    228. Ekitali kikyo : bbeere lya muto

    229. Ekitaliiko bukojja tikiriibwa : ekitooke n’ekitembe

    230. Ekitali kyetegeke : omukalo gugoba embwa

    231. Ekitali kyogere : enseko zikiyitako

    232. Ekitali kyogere : kizimba ku mwoyo

    233. Ekitaliiwo : tekikaabya (= tekiriza) muto (= mwana)

    234. Ekitalo mazuuku : omwana okulya munne

    235. Ekitaliibwa tikirema kwala : ekikere kyayaza ennyama ku mutwe

    236. Ekitamba (= ekiziyiza) mka : kusirika

    237. Ekitasala kizigigwa omutaka

    238. Ekitatengezza : tikizza nvuma

    239. Ekitatta Muyima : tekimumalako nte

    240. Ekitava ku ssengejjero – – ( Ekita ekitava: )

    241. Ekitayogera : tikirema ayogera

    242. Ekitembe tikissa mirundi ebiri : wabula ekya Nnanteza

    243. Ekitentegere bw’okisubula tokivaako nga tikikusiize masanda

    244. Ekitentegere gye bakyagala : gye bakyaliirira omusala (or: gye kituula ku nketo)

    245. Ekiteezadde (= ekiteezaala) tekyala : kasooli agoberera muyini kwekoota

    246. a Ekitooke : kidda walime

    247. Ekitooke kyenkanya ne bannannyinimu

    248. Ekitta akimanyidde – – ( Kitta nkimanyidde: )

    249. Ekitta amaka : tikyeramba (= tikyewanga) luggya olumbe lwa ndiga luva mu luggi

    250. Ekitta engo : kigiyinga buzito

    251. Ekitta obuliirawamu : gaba mawolu

    252. Ekitta obusenze : buba bunaanya (= bunafu)

    253. Ekitta omukwano gw’abato : nseko

    254. Ekituuliriro (= ekituulirizi) : kimala enku n’amazzi

    255. Ekitundu kya gonja : kyamponya enjala ku Mulago

    256. Ekitwala omwaka ewala : nkuba kubula (= eba nkuba obutatonnya)

    257. Ekivume : tekimenya ggumba

    258. Ekiwemula omukuumi w’awaka : mawolu

    259. Ekiwera mbegera : emmere okuggwa ku lujjuliro

    260. Ekiwera mu ttama : kye kikuwa envunyuula (= engaaya)

    261. Ekiwooma : kye kifulula obukulu

    262. Ekiwoomereze ekitata (= ekitaggwa) : kizaala enkenku

    263. Ekiwotoka tikyala : omukalo gwa njovu bagufumba mu nsaka

    264. Ekiwuugulu bwe kikaabira mu luggya Iwo : ng’ennyumba omenyawo

    265. Ekiwuka ekitaluma : ye nte y’abaana (abato)

    266. Ekiwumbya engalabi : guba mwenge okubula

    267. Ekiyini kibi – – ( Kiyini kibi: )

    268. Ekiyinula ennyana – – ( Ekisigula ennyana: ) Munno

    269. Ekiyiira omunaku : kigwa mu vvu

    270. Ekiyisanyo : amalusu n’eddookooli

    271. Ekiyita waggulu : kirwaza enkoko olukya

    272. Ekiyita waggulu : otega wansi emngu terya bire

    273. Ekiyombya mwannyoko : ky’otenderako balo mumwa?

    274. Ekiyonjo ekitono – – ( Omuyonjo omufunda: ) Munno

    275. Ekizeezengere kibaguliza okukaaba

    276. Ekwata omwami : tereka muganzi waka

    277. Ekya bangi : kibuna engalo

    278. Ekyagaza omubi : omulungi takimanya

    279. Ekyajja obunaku : ejjanzi sirigenda na nzige

    280. Ekyakutuma okusamira : kirikwokya omuliro kinaakusuula mu muliro)

    281. Ekyalo ddiba lya mbogo : terizingibwa omu

    282. Ekyalo ekitaliimu busikwasikwa : kizikirira

    283. Ekyalo ekivuddeko omumanye : okiraza mumwa

    284. Ekyalo ky’omukadde : jjingirizi

    285. Ekyana ky’endiga : kiwooma kikyali kito

    286. Ekizikiza kiyamba mumizi

    287. Ekizirakizira : omukazi tabegera bba busera

    288. Ekkerenda liva mu lubaya

    289. Ekkonde evannyuma : lyasa omutwe

    290. Ekkonkomi ebbi : lye linnannyini kigagi

    291. Ekkubo erimu : lyassa wamusu

    292. Ekkubo litemwa mukulu : nga tebannabagoba

    293. Ekkubo ly’omulimba : liba ku lusebenju (= likala emanju)

    294. Ekkumi limu : terikyawa omu

    295. Ekkoma-mwaka : n’ebyayi osala bingi

    296. Ekuba omunaku tekya : esigala ku mutwe

    297. Ekyanika taaba bwe kikubirwa enkuba ebweru : nga nnannyinikyo taliiwo

    298. Ekyasooka kye kikulu : akakowekowe ke kakulira ekirevu (= enkowekowe zikulira ekirevu)

    299. Ekyasooka kye kikulu : eky’ensuuti ky’enkoko sikyetikka

    300. Ekyatta omwami nnakimanya : nti lwaki tewakyogera nga tannafa (= nti ekyakulobera okwogera awo kiki)? ( Olwatta: )

    301. Ekya weeraba : tikikuzibiriza budde

    302. Ekyekango : tekitya (= tekimanya) muzira

    303. Ekyekulumbaza tikituuka wangulu : singa enjovu etuuka ku bire

    304. Ekyengera amangu : kivunda mangu

    305. Ekyenyi ky’omubi : kye kisabira omulungi amazzi

    306. Ekyesiga omumwa omugumu : kye kibojjera ku lwazi

    307. Ekyetimbwa : kikira ekyebikkwa

    308. Ekyeyagalire : tekiri nga kikwatire (= tekikalaza)

    309. Eky’okulya : kikalula ttulu

    310. Eky’okwebikka kirintwala ekialo (= ekiwaalo) : ng’alabye bwesigiro (or: ng’olina gy’okisuubira)

    311. Ekyonooneka nga mmwenna mulaba : tokinenyeza munno

    312. Ekyuma eky’omuto : kikuggya empeesa embi

    313. Ekyuma kitya muweesi

    314. Ekyuma okikube nga tikinnafuyibwako mpewo

    315. Embaga enyuma kiro : bw’atagenda kubba, agenda kulwana

    316. Embaga ya mangu : n’ow’ettimpa aleeta

    317. Embazzi bagisaasira amalinnya

    318. Embi erumira ennungi okugitta

    319. Embiro entono – – ( Mbiro ntono: a)

    320. Embiro za wakayiba : tezimalako lusuku

    321. Embooge bw’ekona : ) enjagi totegana kusumulula ) muwogo tosumulula

    322. Embogo ezaala : n’omutyuma guzaala (or: ne Mucuuma azaala)

    323. Emboozi endagirize : egwana bayomba

    324. Emboozi ennungi : ekaatuula (= ekaatuusa) eminyira

    325. Emboozi ensuulane : egwana abayomba

    326. Emboozi k’egwe amakerenda : ng’omuyala atuuse we bafumba

    327. Emboozi teba nkadde : nnyiniyo y’agikaddiya

    328. Emboozi tenyumye : ng’asanze eky’okulya kiwedde

    329. Embuga ekwagala – – ( Mbuga ekwagala: ) Rub

    330. Embuga ky’ekuwa : kye kibeera ekikyo

    331. Embuga teba lusuubo

    332. Embuga tesiibulwa : nga si muganzi

    333. Embuga tezannyirwa

    334. Embugo ziwooma ntono : nga yeebikka bbiri, nga yeesiga ezo okumumala

    335. Embuulire tefa yonna

    336. Embuuze ze nva : nga mwannyoko y’azifumbye

    337. Embuzi bw’eva ku nnyiniyo : era n’omusumba tagisobola

    338. Embuzi ekogga : nnyiniyo n’agisanga

    339. Embuzi mulanga : amaziga bbule

    340. Embuzi terya ntula : nga yalabira ku nnyina waayo

    341. Embwa bw’ebula agyasira : teyigga

    342. Embwa bw’eggwa amaanyi : nga n’amaddu gawedde

    343. Embwa bw’olaba egoba ow’ekiwempe : ng’ow’eddiba tooyite

    344. Embwa engizzi (= enjizzi) : ezaala enkolya

    345. Embwa ennyingi : ziwabya omusu

    346. Embwa eyiggira gaayo : n’aga mukama we

    347. Embwa tiyeerabira yagyola

    348. Embwa yange tebba : ng’eyise ku lwa taaba

    349. Embwa zaafa : amagunju gayinaayina

    350. Embwege ziwa emmere obwami : nti emyuse ey’eggulo gye banaafumba jjo eriba Ssekiboobo nandiki Mukwenda?

    351. Emikkuto egyenkanankana : gye mikkuto

    352. Emikwano efa : ow’omuliraano n’atakukyawa

    353. Emirembe ngalo : buli ogujja gukira gunnaagwo (= tigyenkanankana)

    354. Emitawaana emingi : gikukuliza enjala ku ngalo

    355. Emitawaana emingi : gyaziyiza wannyindo okwekolera oluggi

    356. Emiti emito : gye giggumiza ekibira (= gye kibira)

    357. Emitwe emingi : gye givaamu ebigambo

    358. Emitwe emingi : mwe muva ekigambo ekituufu

    359. Emmamba tefa ttama

    360. Emmandwa lwe bagisingira : tesula (= ng’egenda)

    361. Emmeeme ekutundugga : nga kanyonyi akakwate mu ngalo

    362. Emmeeme engwa : ng’olabye akuwa

    363. Emmeeme etujuba (= etefumba) kigambo : ekwogeza munno ky’atalyerabira

    364. Emmeeme ewuula n’etefa

    365. Emmeeme gy’esula : ebigere gye bikeera

    366. Emmeeme katale : ky’esiima ky’egula (= oli ky’asiimamu ky’agula)

    367. Emmeeme si bigere : etuuka gy’otootuuke nga olowoozayo

    368. Emmeeme y’omukulu : esirikira bingi

    369. Emmeeme y’omutambuze : eruma madda

    370. Emmere embisi tekubya mukazi : kubanga akusaasidde enjala

    371. Emmere ennyingi : etta mwana wa boowo

    372. Emmere ewooma eggwaawo ng’oyagala

    373. Emmere ey’abatabaazi gye bagenda balya : twayita muno nga tweriisa enkuuli

    374. Emmere ey’omu : ewooma kwa njala

    375. Emmere y’eky’emisana : tegerebwa

    376. Emmese egenda okubba eby’omu nnyumba : ng’obunnya emaze kuweza

    377. Emmese ennenyi : tiyeesimira bunnya esinnana busime

    378. Emmese bw’olaba eruma omutwalo : ng’obunnya ewezezza

    379. Emmuli zigula ki? : y’akaza obusenze

    380. Emmundu w’eraga : ettawo

    381. Emmwanyi emu : yalima junwa

    382. Emmwanyi gye weesiga : tebaamu mulamwa (-= muwula)

    383. Emmya : kabootongo z’amala enkwale

    384. Empabati : esaabala mu luwero

    385. Empafu enkununkirize zimezza

    386. Empagi bw’ekukuba : toli muzimbi

    387. Empaguka ekendeeza atayunja

    388. Emka ennemeremu : zikubya mukyawe

    389. Empale ya lucoolo eba emu : y’ekyala, y’ekola emirimu

    390. Empande emu : eyiwa ekisero

    391. Empanga ebbiri tezisibibwa mu luwombo lumu

    392. Empape mpologoma : bw’erwala, ensiri erumika tebula byayo

    393. Empemukira busa : esuuza enkoko ejjanzi

    394. Empera tekwata magulu : ekwata akamwa

    395. Emperekeze tefuuka nnyini dda

    396. Emperese efa : ng’ewaabwe mirembe

    397. Empiiga n’empiiga : terima kyalo

    398. Empiima teseera – – ( Mpiima teseera: )

    399. Empindi zaafa : eggobe mu mutwalo

    400. Empisa gy’omanyi – ( Omuze gw’omanyi: )

    401. Empisi enzitira omwana : nga bali ku wuwe

    402. Emsi ey’amaddu : efa kiteteme

    403. Empola mpola : tyiisa obusera

    404. Empologoma ye bba obusolo

    405. Empooza eva eka : ng’emanyiddwa

    406. Empoza mbi : tebongola mannyo

    407. Empummumpu mu lusuku : kubanga zikoonola nnyingi

    408. Empunyiwunyi : ziramusa awaggale

    409. Emtte baaziwa okulya Masaka (Kyalugo) : ne zirya Kasaka (Bbaale)

    410. Emyasira ebiri : giwabya embwa

    411. Emyungu emiwagiikirize : gyasa entamu

    412. Encwampa tebula byayo : empologoma bw’erwala, kivu kye kirumika

    413. Enda mawogo : ezaala abalungi n’ababi (= ng’omubi azze ku mulungi)

    414. Enda ziraba

    415. Endege ziba nnyingi : ne ziyoogaana (= ne ziyomba, = ne zivuga)

    416. Endiga okusulika omutwe : tekugigaana kumanya mbuzi gye zizze

    417. Endiga w’ekootakoota : emanyi nga waggulu nga wala

    418. Endwadde ekula ekiro : y’aziika omuliro

    419. Endwadde ennene tewonera lumu : embogo bagifumita effumu limu?

    420. Endwadde etewona : ) ekuggyako erinnya ) emala eddagala

    421. Endwadde teriira mu nnamu

    422. Endwadde ya kibiribiri : ng’olangira (= nga n’okulangira eddogo)?

    423. Endwadde y’omukwano : busobya

    424. Endwadde y’omuto tekwata : ng’amuzaala muganzi

    425. Endya birungi : tegomoka (= tegimuka)

    426. Endya lumu : yazisa lajje

    427. Endiiro (= endiira) ewedde

    428. Endiiro (= endiira) y’okumpi terwa kudda : ejjobyo liddira mu mutwe

    429. Eneefa : tewulira nnombe

    430. Enfumo eyidde : ng’eri ku mugenyi

    431. Enfuna embi : ekira obwavu

    432. Enfuuzi : tefa nto

    433. Engabi eneefa : tewulira nnombe

    434. Engabi eyeewala : y’ekalubya ennyama (= ewangaala)

    435. Engabi tekooyera : awatali kibira

    436. Engabo enzira – – ( Ngabo nzira: )

    437. Engabo gy’otonnakwatamu : gy’oyita ennyangu (= gy’otenda obwangu)

    438. Engajaba : yeebakira emikono gyombi ne yeerabira ababbi

    439. Engalangasi aginoonyeza mu banne : nti banno balima, tolaba?

    440. Engalo ebbiri : ziwa obutwa

    441. Engalo ennyingi : ziwa obutwa

    442. Engalo ensa (enjereere) : ziwoomera nnyinizo

    443. Enge ensasulanye : y’erima kyalo? ( Empiiga n’empiiga: )

    444. Engobya n’engobya : zaasisinkana Kijonjo

    445. Engo ennafu : erya bbumba

    446. Ennoma tezirawa npumba : ng’ababo bakomyewo

    447. Epnombe y’ekikaayi (= ey’ekireku) : tekulagaanyisa na munno

    448. Eombo ekwata omwami : ) ebuna ekyalo ) tereka muganzi (waka)

    449. Ennombo ennungi : ekwogeza ku mufu

    450. Ennonza-oluganda : gye bayita ensebeezi

    451. Enjala akukulidde – – ( Njala: )

    452. Enjala bugumba : bukutumya n’ataakuweereze

    453. Enjala ekeeta

    454. Enjala eruma omuwuulu : y’etuumisa nnyinimu erinnya, nti Byakagambwa, emmere yaffe eyasuze tunaagirya ddi?

    455. Enjala esaza amagezi

    456. Enjala gw’eruma : y’atereka amawolu

    457. Enjasira ennyingi : ewabya embwa

    458. Enjogera embi teyuza bulago (= kamwa) : singa obw’ennaana bujjudde nkindo

    459. Enjogera ennungi : ) ereeta ekiswa mu luggya ) ereeta entunda mu luggya

    460. Enjogeziyogezi : etuuka nnyinimu ku muze

    461. Enjogeziyogezi : eziza enkoko amagi

    462. Enjovu teremererwa masanga gaayo

    463. Enjuba n’omwezi bwe byalwana : ne bigwa e Bakka, Wanga n’abiwanga

    464. Enjuba yeekisa (= yeekisizza) mu kire

    465. Enju y’omu nnungi : okuba ennoga akalanga

    466. Enkaaba ennyingi : tezza mulambo

    467. Enkaaga n’enkaaga e Ggomba tebanja

    468. Enkaliriza : y ‘eriisa enkoko y ‘omugenyi

    469. Enkalubo ekira amaluma

    470. Enkanula maaso yagoba olubende mu nju ne lugenda lubeera mu nsiko

    471. Enkasuka ennungi : y’ezza omusu

    472. Enkejje bwe muzirya enjokerere ( Gw’olya naye enkejje: )

    473. Enkejje enfu – – ( Nkejje nfu: )

    474. Enkerettanyi bw’ogitega amenvu : erya bibombo

    475. Enkima tesala gwa kibira

    476. Enkira ogirimba (= erimbwa) mukadde

    477. Enkoba z’embogo – – ( Nkoba za mbogo: )

    478. Enkobe ento eseka ekibira nga kiggya

    479. Enkodomali enywera amazzi ku nsuwa : sso nga waliwo olwendo

    480. Enkoko bw’ebulwa amagi : tebiika byenda

    481. Enkoko ekkuta : y’ebiibya essakiro

    482. Enkoko tebiika byenda

    483. Enkoko tekuba mpiiyi

    484. Enkoko y’omwavu : teggwa nneebaza (= meebaza)

    485. Enkoozikoozi : tekooza waaboyo w’etudde, = waayo)

    486. Enkuba bw’etonnya : ne bannamunye banaaba mu bitaba

    487. Enkuba ekuba omunaku : tekya

    488. Enkuba eritonnya ddi? : emutonnya (= ekutonnya) mu kamwa

    489. Enkuba eritonnya ddi? : ne tulya ku mpwankimpwanki w’alaba ekkovu asammuza oluti (= olusirinnanyi bw’alaba luyingira, ng’asammulira bweru)

    490. Enkuba eryokanga n’etonnya ne tulaba nsiisira we zenkanya omwoyo

    491. Enkuba eyinze : erobera emngu okweyanjuluza

    492. Enkuba ka etonnye : tulabe ensiisira we zenkanya emyoyo

    493. Enkuba teyaza kyayo : singa ekitoogo (ky’omu Kajjansi) bakitemya mbazzi

    494. Enku ennyingi : zitta mutyabi enziku etta mwenzi

    495. Enkula embi : ekaddiya ekikere nga kito

    496. Enkumbi bw’eggweerera : baginazako

    497. Enkumbi okubula : ewa munafu empoza

    498. Enkumbi tebba w’erimye

    499. Enkunguutale : etezebwa amayinja

    500. Enkusu eyali ekulabye : ekusuula omuzima

    501. Enkuyege esenda nswa

    502. Enkwale emu : ng’ebigere ossa mu kisasi

    503. Enkyukira : omugenyi gy’akuba ku lumonde

    504. Ennaku azanjazaamu kati : tafaanana kuzibaako

    505. Ennaku ennindiza : zitta amenvu

    506. Ennaku ennungi : tezikya bbiri

    507. Ennaku mufunza : tegwokya omu

    508. Ennaku teziba nkadde

    509. Ennaku z’abakyala : buli omu azisinda bubwe

    510. Ennaku z’abasajja : teziggwa matenda

    511. Ennaku z’embwa : n’atagifuna aboggoza

    512. Ennaku zigwana muto : bw’omubikira n’aseka

    513. Ennaku zikulaga omulimo

    514. Ennaku ziri wa zuukuka olye!

    515. Ennaku ziri mu kufiirwa : eyali mwannyoko, okufuuka kitaawo!

    516. Ennaku zisembera nga kikande

    517. Ennimi ennamu : tizisoboka

    518. Ennimira waabo : terimira mu bufumbo

    519. Ennimiro y’ewala : tekuleetera kisa

    520. Ennindiza etta amenvu

    521. Ennindiza yamezza Ssemitego

    522. Ennongoosereza : emasula omutego

    523. Ennume : ekula bigwo

    524. Ennume gy’egwa : we batemera

    525. Ennungu enkalirize ekisa : teziwona

    526. Ennyama enkapa esinga nva : enkalubo ekira amaluma

    527. Ennyama entono : okaayana eri mu nkwawa

    528. Ennyange teyita na kimbagaya

    529. Ennyanja ey’omukopi : ebeera ku lusebenju

    530. Ennyooma bakama : tenyooma omu

    531. Ennyongereza teba ntono : oluwandaggirize ku nnyanja

    532. Ennyongeza : tetta buguzi

    533. Ennyonyi enkulu : y’eragira (= ebuulirira) ento okwonoona (= okunya) mu kisulo

    534. Ennyonyi entono : yeekemba (= eyala) byoya

    535. Ennyonyi eteyise : ekololera makaayi

    536. Ennyumba bunyonyi : eteesa bwayo

    537. Ennyumba eteriimu mukyala : abaana tibakkuta

    538. Ennyumba ezimbwa ku bugenyi

    539. Ennyumba kibira : tegeyerwamu muntu

    540. Ennyumba kisaka

    541. Ennyumba y’ewaffe ngyeyabyamu : bw’aba yeesiba, ng’adda mu kisenge

    542. Ensawo ey’ataliiwo : ejjula amayinja

    543. Ensawo ey’omusango ebeera mu vviivi : olugira, nti gunzise mu vvi

    544. Ensawo ya mukulu wo : tekuterekera

    545. Ensawo y’omukulu : tebulamu zziika

    546. Ensega tegwa ku mulamu

    547. Ensekere ekulumye evudde mu lubugo

    548. Ensenza ennafu : etikka mukama waayo omugugu

    549. Ensiba embi : edibya mutere

    550. Ensi egula mirambo : nga tebasse wuwe

    551. Ensigalira : ebanjwa mugezi

    552. Ensimbi emu : ekummisa ekyasa

    553. Ensimbi emu kanyonyi : bw’otokatega tokakwasa

    554. Ensimbi emu : tekuba nnyonyi

    555. Ensimbi tezaalira mu ttaka

    556. Ensimbi ze nfuna zimpita mu ngalo : tatungiramu maliba, zireme kuyitamu

    557. Ensimbo efuna ginnaayo

    558. Ensi okufa : nnakasugga afuuka njagi

    559. Ensisinkano teba ya lumu : enkejje amazzi egaleka mu nnyanja, egasanga mu luwombo

    560. Ensi tekula lumu nga katiko

    561. Ensi tugituulidde : nga bagimenya

    562. Ensonzi bw’ekukuba mu ttosi : ogikuba mu vvu

    563. Ensowera ekwagala : y’ekugwa ku bbwa

    564. Ensowera ey’amaddu : y’efa ekigu

    565. Ensugga zigoba kisambu

    566. Enswa emu : ekira eddembwe

    567. Enswaswa eteeyanula : y’ereega engalabi

    568. Entajjukira : erireka omukadde ku lusozi

    569. Entalambula : eboza ennyama

    570. Entalowooza : tekuba bbiri

    571. Entamu bw’eyatikira omugoyo : tewaba anenya

    572. Entamu ennene : terya ka mufumbi nti suula empiso mu nnyanja tulabe oba onoogiggyamu

    573. Entamu ennyangu : bagitenda nnyo

    574. Entamu ewulira gwa luberyeberye

    575. Entamu gye wali ofumbyemu : togamba, nti ya nfumba mbi

    576. Entanya : y’ekonya amenvu (= etta amenvu)

    577. Entaanya : ow’amaanyi okulwala omunafu ne yeesekera

    578. Entasiima : ebula agiwa

    579. Entasumika : bagitenda wabiri

    580. Entate tezaalwa : amakondeere bagafuyira Sseguku, ng’enkumbi eyagalima bakweka

    581. Ente bwe zifa : amaliba gakyalira omwenge

    582. Ente enkulu evaako ennyuma : n’abaana bakulembera

    583. Ente ensibe : lw’efa lw’emanyibwako nnyiniyo

    584. Ente esomoka – – ( Esomoka: )

    585. Ente etali yiyo : togikubira kisibo

    586. Entetenkanya : ekonya obuto (= ezaala bigambo)

    587. Ente yange bbuuka-maziba : bwe wagifuna n’obuuka ennyanja

    588. Entokotoko ezadde embette : ng’omunafu azadde kaliira

    589. Entubiro eteekumire : tekukwasa ku nkanaga

    590. Entujjo ennungi : ekusanga na gwa lwayi

    591. Entumwa tettirwa gye bagituma

    592. Enva ez’amazzi : tezikuliisa maluma

    593. Enva ennungi : sizirwa kugaga

    594. Envuba temulya : nga gwe bakutte gw’otomanyi

    595. Envumbulira : eriibwa munaku

    596. Enzaala mbi : ekira obugumba

    597. Eradde, eradde : gye migogo

    598. Eriggwa likufumitira ku ttale : ate oddira eriggwa n’oggyaamu erikufumise

    599. Erigwa amakerenda

    600. Eri omugga gye tugenda : nti mala okundaga ku ntumbwe nti onooziraba nga tusomoka

    601. Eriiso ly’omukulu : awaddugala we walaba

    602. Eriiso nnamwanjula : likulabisa ky’otoolye

    603. Eruma nnyinimu : omugenyi agiyita biseera

    604. Erwanira obuko (= ku buko) : ekuuka ejjembe

    605. Erya mteeyite : si kkubo

    606. Eryato erikuwungudde : toliyita gwato

    607. Eryato lifa amagoba

    608. Eryato limanyibwa mugolomozi

    609. Eryokanga n’etonnya : ne balaba ensiisira we zenkanya emyoyo

    610. Esomoka tewoloma

    611. Essanyu lye nnina mulalu : baba bamubajjira envuba, nga ye azina (= babajja envuba eno ng’azina)

    612. Essanyu ly’omwokyi wa gonja : tannaggya, ng’akuba mu ngalo

    613. Essesema erimu : terikuziza ntula

    614. Essolo eggumba : bwe lidduka teribalira

    615. Essujju bbi likunamira – – ( Nsujju mbi: )

    616. Essuku eggimu : likummya obwami

    617. Eteefe – – ( Teefe: ) Ap

    618. Eteekutte : tekwefunguliza mwami waakalwala ejjute nga weefungula, nti liirino linzita

    619. Etemwa omukulu : tenyiiga (= tenyligwa, = tenyiigirwa)

    620. Etewulira mukama waayo : ebiika masumba

    621. Ettaka lirya : ageya mufu

    622. Ettufu liba wala : akatale k’emmese mu Busoga

    623. Ettutu lifumita likyali tto : bwe likula lisogola mwenge

    624. Eva ku mugendo : y’efuuka kaasa

    625. Eva olulagala : edda lulagala

    626. Evviivi : we livaako – – ( Vviivi: )

    627. Ewaabo bbanja : tegenda bbanja

    628. Ewaffe tutudde kitebe : enjala ky’etuula mu lubuto

    629. Ewaffe zirya ngugo : akuddiza maliba

    630. Ewooma mpotofu : ng’aliko ky’anaaliira

    631. Ey’ababiri : evunda

     

  • Engero za Baganda eza – F  – Luganda Proverbs prefix – F 

    Engero za Baganda eza – F  – Luganda Proverbs prefix – F

     

    luganda proverbs engero

    1. Ffe bamu! : bw’akwata aka munne, ng’assa mu nsawo

    2. Ffenna tuli byuma : twasisinkana mu ssasa

    3. Funa bangi : n’okuleekaana gy’akomya

    4. Funa eby’okuwola : nga n’ebintu eby’okuwoza mu mbuga olina (= nga n’eby’o-kuwoza)

     

  • Engero za Baganda eza – G  – Luganda Proverbs prefix – G 

    Engero za Baganda eza – G  – Luganda Proverbs prefix – G

     

    luganda proverbs engero

    1. Gabwatuka : ne gawera omuwumbo

    2. Gadibe ngalye : ng’embwa ebunza omuzigo

    3. Gafuma (= gamala okufuma) : bagabejjereza taaba nti nnabangogoma alina emmindi?

    4. Gakuweebwa munno : empogola egawa mususi

    5. Gakuweddeko : ng’ayombera gy’asaka nti jjo toliddayo? ( Amagezi gaku- weddeko: )

    6. Gakyali mabaga

    7. Gaali masane : ate ente enzirugavu okuzaala amata ameeru!

    8. Gaali masane : omusota okulinnya omuti, nga sigulina magulu!

    9. Ga luleeba : ganywebwa wa mwoyo

    10. Ga mulubaale : osiima olabyeko

    11. Gamuweddeko : ng’ayombera gy’asaka

    12. Ganaafa : nago gasalirwa essubi

    13. Ganaakalira ku nnyago : tiyekkaanya agafumbye

    14. Ganaakona : tegabuulirwa muliro mungi

    15. Ga nnyana : ganywebwa muwangaazi

    16. Gaanya bba : ng’alabye obugyo

    17. Gaasaaka ge gattula : ng’amuddako mulungi

    18. Gatutabye : tatta wa ggwanga

    19. Gava mu kulya

    20. Gayita ku kibi : ne gasekera ekirungi

    21. Genda eri e Mbaale mu Baganda banno

    22. Genkanyenkanye : y’amala atoma

    23. Geerwanyalwanya : gaagala nnyini nnyama

    24. Ggambo bbi :,lisangwa ku mwoyo (or: wamwenge alisanga ku mwoyo)

    25. Ggufa kkalu : bbula bulumo

    26. Ggwanga lya mwenge : liggwa na mwenge

    27. Ggwe bw’olaba ng’oli agalula effunfugu : nga talissangako?

    28. Ggwe oh mu kulya – – ( Oh mu kulya: ) Rub

    29. Ggwe oh mulimba nga jjembe : lisula ku kikondo, bwe bukeera enkya, nti nva Buvuma

    30. Ggyako omwoyo : nga muk’omubbi bwe yaggya ku kwebaza

    31. Ggyawo ekikyo ng’omwana aliko nnyina tannajja

    32. Gindi wala : nga tekuliiko muganda wo

    33. Gira tunyumye : bw’ovaawo akwetissa enju

    34. G’oziriza omulyango : ogasanga ku Mayanja

    35. Gubasaza mu kabu : enswa nnene

    36. Gubula yeeguya : tegukala

    37. Gugaba : munnange nno okoze!

    38. Guggwereddewo : ng’akukubye ku nnyindo wa luganda

    39. Gujabagidde gujabagiza) : ) ng’omunafu azadde kaliira ) nga ku ndali kuliko ensenke

    40. Gujaala : gwe gusibirwa empina

    41. Gulemye : eyalemera e Mmengo

    42. Guliko omuseesa : tiguzikira

    43. Guluma yaguzza : enziku teruma kkundi

    44. Gunadda ne nnywa : ) alinda okutoma ) talwa kuwuuba ndeku, nti mugu- mazeemu? ) asamba endeku

    45. Gunaanyula : tegubuulirwa muwemba – – ( Ogunaanyula: )

    46. Gundi apalappalanya : ng’atatte mukago

    47. Gundi ky’ajje yeetikke : ng’akootakoota

    48. Gundi oyo takuba : nga b’afuga bamuwulira

    49. Gundi wamu : ng’akubye ne kojjaawe akaliga

    50. Gundi yeetala : ng’omufumbo atalina ngabo

    51. Gundi yeeyolodde : atyatyala butyatyazi

    52. Gunsinze : aliwa bitono

    53. Gunzise mu vvi : nga ye yamwezaalira (= nga wa luganda, omusango gwe gusi- nze)

    54. Gusula : ) ne gutakusinga, nga mulungi ) gwe gukuwa empoza

    55. Gute ngutole : ng’Omuganda awoza n’Omunyolo (= Omuyima anaawoza n’Omuganda)

    56. Gutta bingi – – ( Omukwano gutta bingi: ) P

    57. Gutta nnyinigwo : nga guzise

    58. Gutta ento : ne gutasubwa

    59. Gutusse mu vvi – – ( Gunzise mu vvi: )

    60. Guva mu ngabo

    61. Guweddeko entontogolo : ennyonyi ziyita e ttale (= kkuutwe)

    62. Guwedde mirembe : akiina muyiisa

    63. Guwedde : ng’afunye gw’engabo (= ekyengabo)

    64. Guyimbye embwa n’okugulu : nga gulemye omusigire

    65. Guzzibwa omuganzi : omukyawe y’aguliwa

    66. Guzzibwa omwagale : ne bavuma omukyawe

    67. Gwa gonja gunadda : nga yayiisizza gwa mazzi

    68. Gwaka nga musana : kaakiro tabulamu (or: ak’ekiro tabulamu)

    69. Gwala mubisi : tegwala mwenge

    70. Gwali musala : gwafuuka kitentegere

    71. Gwa menvu teguggwe? ( Ogwa gonja: ) p

    72. Gwa ngalabi : tegunywebwa atudde wamu bagunywa na kuleekaana

    73. Gwannema : tateganyako

    74. Gwansinga : asinga emmere ewooma

    75. Gwa ntendewala : ) nga w’ayunja wagazi ) nga yazimba Bukoba mu ma- tooke amangi

    76. Gwayambadde : teguyitira awo (= tiguyita bwereere)

    77. Gwe bakwatira mu kituli : nga ye mubbi

    78. Gwe batakigambye : ) gwe kitalumya mutwe ) y’agamba nti atadde ebiga- mbo

    79. Gwe batakutte : talema kwegaana

    80. Gwe battira nnyina, si gwe bamuliyira : Lubya baamuliyira emituba

    81. Gwe batuma okuwera engalabi : tamala kuzina n’alyoka awera ngalabi

    82. Gwe baayogeddeko kambe kaawaase : tekaggwa masanda

    83. Gwe kitaliiridde nnyina : nti linda bukye (= nti ka bukye)

    84. Gwe nnywedde : gukwata engo mu mannyo

    85. Gwe wabbanga naye : bw’asula emiryango teweebaka

    86. Gwe wajjirira : teguba mulimu?

    87. Gwe watumanga : ng’agenda mbiro naye bw’olaba yekkaanya, ng’agenda ku- senguka

    88. Gwe wazaala jjo : akukubira pnoma n’ozina

    89. Gwe weeyigira : gwe gukussa (= gukukubya) ejjenje lifa bulanzi

    90. Gwe zisanga azigumira : ejjanzi terigenda na nzige

    91. Gw’ogaliirako : gw’oseera? Do you cheat the one from whose food (matooke) you eat?

    92. Gw’ogayunjira : y’akuyita Nnalyambe

    93. Gw’okiiya : oluvannyuma gw’obeera naye

    94. Gwokya bbiri

    95. Gw’olekera abato : gwe gunyuma

    96. Gw’olinda obuto : akulinda bukadde

    97. Gw’ologa amaaso : y’akugoba oluwufu

    98. Gw’ologa (= owonya) eggere : y’alikusambya

    99. Gw’olulambuza : y’alusalako

    100. Gw’olumirwa omutwe : akulumirwa bigere

    101. Gw’olumirwa omwoyo : alumwa (= akulumirwa) mutwe

    102. Gw’oluteebeza : si gwe lutta

    103. Gw’olya naye enkejje enjokerere : y’akuyita dduma bikalu

    104. Gw’olya naye : ) y’akubala embiriizi ) y’akuziga

    105. Gw’omanyi enfumita : tomulinda kugalula

    106. Gw’omanyi gw’osaagirasaagirako : evvuuvutunira lisaagira ku mutta-mpindi, eri omwennyango terigendayo

    107. Gw’omenyera mu nkejje : ewuwe alya luti

    108. Gw’omma amazzi : omusanga ku ssengejjero

    109. Gw’onooyota : togulinda kugwa manda

    110. Gw’onyoomera mu kkubo : eka we nga mugagga

    111. Gw’osenvuza mu buto : akusenvuza mu bukadde

    112. Gw’osoose obuliika : ow’omukago talawa

    113. Gw’osussa emmwanyi : omusanga ku yanja, ng’awungula

    114. Gw’otaayogereza naye : olaba awerekera ensusso

    115. Gw’oteeresezza mu mboozi, gw’owasa : nga mukyayogera bulungi

    116. Gw’otogenze naye – – ( Gw’otoyise naye: )

    117. Gw’otokuza : tomubuulirira

    118. Gw’otooliyise : takwonoonera kikyo

    119. Gw’otonnakaddiya : toguyita gugwo

    120. Gw’otoyise (= otayise) naye : si muzibu kulimba

    121. Gw’otozinanga naye : bw’asituka okuzina nga ggwe otuula

    122. Gw’owola otudde : omubanja oyimiridde

    123. Gw’owonya eggere – – ( Gw’ologa eggere: ) ,

    124. Gw’oyagala : omusalira omusango n’omuweerera ebintu by’okuliwa

    125. Gw’oyigiriza okulima : bw’ayeza takuwa

    126. Gw’oyigiriza okwesa (= ekyeso) : akugobya enkaaga

    127. Gw’oyita obulungi : y’akuyitaba kkabyo

    128. Gw’ozadde : akukubira ennoma – – ( Gwe wazaala jjo: )

    129. Gy’ava gaggya : ne gy’agenda gaggya

    130. Gye babitta gye bigenda : ettooke eddene libala mu ggwaatiro

    131. Gye babiyigga gye bidda : gonja omunene omusanga mu ssogolero

    132. Gye babutta : gye bweyuna ettooke eddene mu ggwaatiro

    133. Gye banzaalira mmanyiyo : ng’alina mukadde we amubuulirayo

    134. Gye bazireegera : si gye zivugira

    135. Gye biva tibirirema kuddayo : gw’okwata ku nkoona, naye akukwata ku nkoo- na

    136. Gye nva bangobyeyo : gye pnenda bannyazeeyo

    137. Gye watudde : nga bakulaga mulage

    138. Gy’ossa embazzi : tossaayo matu

    139. Gy’otega amaggwa gye bakuzza

    140. Gy’oterekera embazzi – – ( Gy’oyazika: )

    141. Gy’otosula : togerekerawo bibya

    142. Gy’oyazika embazzi : tossaayo matu

     

  • Engero za Baganda eza – J  – Luganda Proverbs prefix – J 

    Engero za Baganda eza – J  – Luganda Proverbs prefix – J

     

    luganda proverbs engero

    Jjembe ddulumi : olikwasa omwana n’akuba wansi

     

  • Engero za Baganda eza – K  – Luganda Proverbs prefix – K 

    Engero za Baganda eza – K  – Luganda Proverbs prefix – K

     

    luganda proverbs engero

    Kabaka afugira wala
    Kabaka akira oluganda
    Kabaka akussa owuwo : essanja libabula endagala (sso nga ba luganda)
    Kabaka muzaawula : nga wa malibu asanze we bafumba emyungu (= we balya ekibumba)
    Kabaka nnamunswa : alya ku nswa ze
    Kabaka nnyanja : etta n’atavuba
    Kabaka nnyanja : temanyiirwa
    Kabaka nnyondo : ekussa buzito
    Kabaka omuggya : agoba omukadde
    Kabaka tamanyi birungi : singa ekitoogo ky’afuusa olunyago
    Kabaka tatta : omusaakiriza y’atta
    Kabaka tayotebwa nga muliro
    Kabaka w’akuleka : si w’akusanga
    Kabamba-ggulu : ng’obwoya obw’omu kifuba
    Kabambaala : taganya nzige kusula
    Kabanda-majjwa : n’enkanaga azibuuka
    Ka bantende : asigaza misiwa
    Kabbiiri akira omutumba
    Kabbo ka muwala : kajja kajjudde, kaddayo kajjudde (ng’alina essimba)
    Ka beene : ng’akummye; we kenkana : ng’akuwadde
    Kabeera kannya : kanditumaze
    Kabine abina abasajja banne
    Kabirinnage : obulungi bwamulobera okuwanvuwa
    Kabizzi kato : kasigulidde enkulu ekkolero
    Kabootongo asigira ennungu
    Kabuga ente : ensimbi aina emu (nti ente egwe)
    Kabugumire : ng’ensingo y’omunafu
    Kabula-bugyo : ng’omukazi ow’envuma
    Kabula butegero : ng’ow’obusa asala omunnyu
    Kabula we kalaga : bakatema ngalo (or lunwe)
    Kaabulindiridde : ng’ekinnya ekiri mu mulyango ; bwe kitayasa nsuwa, kime-nya kugulu
    Kaabulindiridde : ng’enkonge y’oku kkubo; bw’etekukuba magenda, ekukuba amadda
    Kaabulindiridde : ng’omusanvu oguli ku nju; bwe gutakuba nnyinimu, ne gugi-ggala
    Ka buwere : yawanguza Buvuma
    Kabuze n’empulutu : anti oluwande lw’ekiwuubiiro
    Kabwa kabbi : kagumya mugongo
    Kadduubaale tanfuga : nga si mugole wo
    Kafa omukkuto – – ( Akafa omukkuto: )
    Kaafuma : ng’ensawo ey’ekiwero; bw’egwa mu mugga, towonya kantu, byonna bitobera ddala
    Kafumu ka muwunda : kafumitira eruuyi n’eruuyi
    Kagenda kalya : tikalaba nnaku
    Kagenderere ng’omukadde awuula (= akogga)
    Kagere kampadde : w’osanga nga balya
    Kaggwa ensonyi 🙂 ng’omwana abba nnyina (= kitaawe); ) ng’omukazi awoza ne bba; ) ng’alya ne mulamu we enswa
    Kaggwa ka ttovu : kasonsomolera ne gye katafumise
    Kaggye taba wabiri : ekitembe kissa lumu, wabula ekya Nnanteza
    Kagubiiru : nga mutwe gw’omusasi (= ng’ensikya y’omunafu); gugenda gwetisse, ate gudda gwetisse (= gugendera mu nku ne guddira mu matooke)
    Kagulumale : ng’omukazi alya n’abaddu
    Kagumba tekanyigirwa mu nnoga
    Kagumba weegoge : ng’emmere y’omulima
    Kajagira obuguzi : ddamu lye limugoba
    Kajjamni abalagadde ku bbwa
    Kakejje ntabula ku mbaga
    Kakerenda : kaava ku lubaya
    Kakowekowe kanda : katemereza ne we kataalye
    Kakoloboto Kabaka yamutuma okuwera ekisiibo : n’ate n’alya
    Kakulu asomba
    Kakulu : awo omy a ttooke
    Kakutungidde enkanamu : ng’ayomba n’ayonsa
    Kakyama mamera – ( Akaakyama: ) Munno
    Kakyali kansununwa : leka kaweze oluwombo
    Kalaba-njuki : y’addira omuliro
    Kalazaane : tekaggya buliika
    Kalema ka nsinjo : ekyuma kitema kinnaakyo
    Kaalengeera : ng’akakka k’abatabaazi
    Kaliba akendo : okalabira ku mukonda
    Kaliba kaki akalikugwa ku liiso? : ng’omunaku ayombye n’omwana wa boo- wo
    Kaliba kasajja : akuliisa engo
    Kakulu takulirwa : ekyuma tikikulira jjinja (= ennyondo tekulira jjinja)
    Kalifa aleka kalifa : ekiteme okulekawo ensukusa
    Kalimi ka mwewoze : kaweweera majja (= kajja kawewedde)
    Kalimi ka mwewozi : kwegonza; kajja ne sembera, nkubuuze
    Kalimi ke keeru
    Kalimi-ngobya : nga Kanyolo ak’oku muzibo
    Kalifa abiri : olonda ejjinja nga kalaba
    Kalinnimi : ng’omuganzi aloo awolereza
    Kalonda : ng’omusiri gw’omunafu
    Kalulwe : ) nnantaliirwa mu nnyama; ) tabula ku nnyama; omumyuka tabula ku mwami
    Kalya amaggwa : ke kamanya bwe kagakyusa
    Kalya bugalula : ng’omumwa gw’emmandwa
    Kalya buguga : ng’ow’obusa atatereka bugenyi; nti baganda bo bwe balijja, oli- bafumbira ki?
    Kalya kokka : keetenda okulya mpola
    Ka maanyi – kaliibwa na mbiro (= na ngabo)
    Kambayaaya kakaabya : nnamube olw’eggulo
    Kambe kaawaase : tekaggwako masanda
    Ka mbuukire baaba w’abuukidde : agwa mu ntubiro
    Kamegga enjovu : kenkana wa? ( Akamegga: ) III
    Kameze mu luggya : ng’osima? (akatiko) ( Asimba kasooli: )
    Kaami katono : okanyoomera (= okagayira) mitala wa mugga
    Kampwerenda : ng’ensimbi egula amaduudu
    Kamukago : okalya dda, kadda dda; ejjobyo liddira mu mutwe
    Kamu, kamu : gwe muganda
    Kaamukuulo : embuzi ennume erya olw’eggulo, ng’eraba enjuba egwa ng’efu- ndikiriza
    Kaamukuulo : ng’ensambu ya kasooli
    Kamuli kansaze : nga ggwe okagoogodde (= okagogombodde)
    Kamunye nnamukwakkula
    Kamunye ow’empaka : y’akubya nnyinimu enduulu
    Kamunye w’agwa : ) tewabula luyoogaano; ) we waba olugambo
    Kaamuwuube : ng’engalabi y’ekyengera
    Kamwa kabi : katta Siroganga (= kassa Siroganga)
    Kamwa kanfudde : ayomba n’ow’omuliraano
    Kamwa nga ggiira (= ng’eggiira) : aktunwesa omukyala
    Kamwenyumwenyu : embwa k’eseka mu luinbe lw’ente
    Kannabubwo : tikakirwa
    Kanaakuloopa : bw’okawa (= olumuwa) omwenge, kafuka ku mpagi
    Kanaakutanda : akuwa amazzi, ng’akulekera olwendo
    Kanaalusomba : ng’omuwuulu amuzza ku mmere
    Kanaaluzaaln : ng’omuwuulu amulisa ku mmere, y’azuula ekkovu
    Ka ndabe omusika : bw’alya azaala balongo
    Ka nduve (= ka nguve) ku ntono : ng’ow’ekibuga asanze (= ng’omuyala atuuse) we bafumba
    Ka ndye mmalewo : yeerabira olumbe
    Kaneene : ssala (= bunza) miya
    Ka nnananyi : mubbi tagenda na ndege
    Kange kakira kaffe
    Ka nguve ku ntono : ng’ow’ekibuga asanze we bafumba
    Ka nkuggye amaggwa
    Ka nkukyukire : omwana akyukira omulezi
    Ka nkutte kibwamo : wambwa ky’atta amagi
    Ka nkwasire : omusamaavu w’amannyo ayasira kasooli
    Ka nkwetegule : ejjanzi lyetegula mukazi muzadde
    Kannabwala : Omuyima k’akwata eminyira
    Kannantebya : ) ng’omubbi w’omunju; okumala okubba ate ne yeetaakiriza; ) ng’omulubaale ow’okumpi; kye yawulidde enkya, ky’alagula eggulo
    Kano nno keewaniko ng’aka makobe : gabala waggulu ne gagenda kubala nnu- nda
    Ka nsale (wo) eggoye : omuwa-butwa y’alisalirawo Bubiro
    Ka-ntanyi kaggweerawo : kafumita-bagenge w’akufumitira w’omweggiramu
    Kanyinyiggi : omukazi omunafu k’akaaba mu lumbe
    Ka nzigyewo akabega : Lukoda Baluubu
    Kapa w’etali : emmese yeekola ebigenyi
    Kasakkya : n’ataayanike abuuza omusana
    Kaasa ttaka, nga ggw’osima? : kalisansulira mu ttaka?
    Kasala becca (= bekkya) : ng’Omunyolo akubagiza Omuganda
    Kasennya-nku ze yeetyabira : ze zimwokya
    Kasiru akulembera : kagezi n’ava oluvannyuma
    Kasiru y’asooka : kagezi ajja luvannyuma
    Kasita guwedde – – ( Guwedde mirembe: )
    Kasobeza nga kutu : tikunywa taaba ne kumala kuleeta ebifeetete
    Kasobeza ng’enneebaza y’omwavu : ajja akaaba bw’omuwa, nti onnanze ki ssebo? ( Omwavu taweeka: )
    Kasobeza ng’omubbi ow’omu nju
    Kasobeza ng’ow’ekiwalaata : atudde mu mulyango nga balya; ogamba nti mpozzi atunula eno, kazzi atunula mu nju gye balya
    Kaaso ka mpanga : kalaba n’ekiro
    Kasookedde obirya (= kasooka mbirya) : leero toobisobole
    Kasooli alituyombya
    Kasooli w’e Ggomba : aliibwa na mbiro
    Kasolo akagenda (akanya) obwoya – – ( Akasuula obwoya: )
    Kasugga kagoba Idsambu : amazzi tigeerabira gye galaga
    Kaswa akam : bwe buzannyiro bw’endiga
    Kasiikuuzi akakubya emmomboze
    Kataggwa buto : ng’akafuba k’ennyonyi
    Katagirya : enkoko eribiika
    Kataligirya : erizaala
    Katangaala : kakira omuggyemu eriiso (= eriiso eriggyemu)
    Kateebulanya (= kubennanya) : ng’olutta ow’ettulu
    Kateegaya : ayingirira basajja banne
    Kateetemera : alifa olw’okubambira
    Kateeyanira : kafa omutego
    Kateezaala : tikaala
    Katikkiro yafa ndi Mugongo : nti kaakati oli muluusi? ( Okekkera ng’Omu- naawa: )
    Katiko ka mukyala : okakuba nnoga, nako kakukuba nvuba
    Kati onsanze : tokasikira mbazzi!
    Katonda akuwa nswa : ggwe okubirira?
    Katonda mbeera! : n’embiro naawe ng’otadde
    Katono : kazira mu liiso
    Katono keewaza : kakira eddene eddwadde (= erinafu)
    Katono ko (= akako) : kakira eddene erya munno
    Katubidde : ng’ow’ekirevu ageregeza
    Katula keebisse buka : naye mu mwoyo ng’ayogeza ekisa
    Ka tuwulire : asaabulula eriri mu kamwa
    Katyupya (= Kacupya) : ng’omunnyu ogukoza lumonde
    Kawakuzi : awakula ennombo ku bugenyi
    Kawuulu kagezi : kagenda okunywa ogw’obusogozi, nga kamaze okweyalira
    Kawuulu-ppumi : ng’omutwe gw’omunafu; gugendera mu nku, guddira mu ttooke
    Kawummunta okw’enjala : okw’ekyengera aba mulambuzi
    Kawumpuli agenda : n’okuba misota?
    Kawundo ka mputtu – – ( Akawundo: )
    Kawunguko : ng’ow’enkedi mu nnimiro
    Kayaayu : olukaatula erinnya, keekuba ensiko
    Kayemba nnantabuulirirwa : alisaabala obw’ebbumba
    Kayindiyindi kalangudde ebijanjaalo
    Kayinja tekanyigirwa wamu na ttooke
    Kayisanyo : amalusu n’eddookooli
    Kayita pirya : ng’ow’obusa agoba akayaayu
    K’eoma : kamanywa mubambi
    Ke weerimidde : kakira mbegeraako
    K’ezaala : k’ekomberera
    Keezimbira : tikaba kato; bw’ogenda okukwata akasanke, ogenda osooba
    Kiba kibi, kiba kikyo : gwe tikube ekyalo nga balangidde omukadde we – – ( Tekiibe kyalo: ; Ebya kuno tebiisoboke: )
    Kibatto : ow’ennungu ku mayinja
    Kibaawo kimala : amaaso g’omulungi galoga enjala (= amaaso g’omuganzi gama- la enjala)
    Kibaawo kimala : ennyindo y’enkoko kye kyenyi
    Kibaawo : ng’ekibugo ekikuuma empindi
    Kibaaze : ) ng’eky’omwanisi wa taaba; ) ensekere ky’eyita mu kiwalaata
    Kibi kigwana wala – – ( Ekibi kigwana: )
    Kibojjera ku lwazi : kyesiga mumwa bugumu
    Kibula abuuza : ng’erigenda emugga
    Kibula buguzi : kiddira nnyinikyo
    Kibuyaga agwe mu lusuku : kamunye agwe mu nkoko
    Kidda walime
    Kiddimusi (= kiddumusi) : tekinyaga byenda
    Kidiba kidda wabookyo : essaaniko mu lusuku
    Kifa mukokko : ng’etonnya mu balaalo
    Kifa omusana : nkuba y’ekinnyulula
    Kifundikwa kirinsabira : tafuna bwami (or: ng’asubwa)
    Kigabo kikadde : akyagala yakissaako omuwambiro
    Kigambo si mutwalo : nga bakutumye gy’oyagala
    Kigaanira omuddu : (liba) bbwa lya mu mutwe
    Kigenda kudda wa? : bw’asanga bw’ayisa bwe kisanga, bwe kikola)
    Kiggweeso : nga ne gw’oyagala mw’agendedde (= agenze)
    Kigya n’abagya
    Kigobero : kikira obugenyi
    Kigomba kikira omwana
    Kigudde mu ndira : ekimonde ekinene mu maaso ga muwuulu
    Kigula engabo kiddawo : ng’eyagigula wa maanyi
    Kiguumaaza : ng’ente esula ku kyoto; bw’owulira efuuwa, nti ekuma muliro; obudde okukya osanga vvu jjereere mu kyoto
    Kiguumaaza : ng’ow’ettulu atemya
    a Kigwa mu muliro : ng’embaala (= ng’ekiwojjolo)
    Kigwana gonja : nga bamuzaala mu Busiro
    Kigwo kya lwazi : bwe kitakumenya mukono, ne kikwasa omutwe
    Kijja omanyi – – ( Ekijja omanyi: )
    Kikere : ky’osammuza omuti, oluvannyuma okikwasako ngalo
    Kikira ennoma okulawa
    Kikira obusa : afumbirwa muggavu w’amatu
    Kikonde : kikuba all kum
    Kikonyogo : bakikasukira (= bakikanyugira) kulaalira ne kijja n’ekirimba
    Kilcoyo : tekiriisibwa maddu (= bw’okifumbya amaddu tokirya)
    Kikubuuseeko : ekyabuuka ku mugenyi omu
    Kikuffiriddeko : ng’endwadde y’enkoko
    Kikujjuko : ng’ow’ennungu ayita ku mayinja
    Kikulejje : ekigenda emug,ga n’emmindi
    Kikuuno : ng’olabye akukuunirako
    Kikwanguyira : ky’olya
    Kimala mpaka : kusirika
    Kimala okwola : bakikwasa engalo
    Kimaza bbiri (= nnya) : y’aliwa ogw’omugenyi
    Kimira mwoyo : ng’enkoko emira ensanafu
    Kimmanje : bwe kita (= okuta), ensuwa nga luggyo
    Kimpowooze : ng’ogw’amenvu
    Kimunkumunku : ng’omukira gw’endiga omuliire ku bijanjaalo
    Kimwa kya mugole : kijja ne siirye, kimala omuwumbo
    Kimwa-kitoole : ) ng’omukazi alya emmamba; ) ng’omusajja alya ebbumba
    Kimyanku ye mugabe
    Kinaabataya (= kinaabasobeza) : ng’amatooke amatono; bw’ogalya omu, toga-mala; bwe mugalya babiri simukkuta
    Kinaagomba : tikibuulirwa mulunnyanja
    Kinaakulyako amenvu : kituukira ku kususa; olumala okususa ng’alya
    Kinaataama : tekikomerekeka
    Kinaayokya nkimize
    Kinene kya nkukunyi : owanda mu ngalo amalusu n’olyoka okisitula
    Kinnanga : tekiggwaamu (= tikiggwaako) lumonde
    Kinnya kya mulyango : bw’otokigwamu mafuluma, okigwamu amayingira
    Kino kibatto : ow’ennungu ku mayinja
    a Kino kiggweeso : nga ne gw’ayagala mw’ajjidde
    Kino kiggweeso : nga gw’ayagala agenze
    Kino kinyeenya magi! : ng’enkoko ebiika endege
    Kino kirungi : na kino kirungi
    Kinsanze n’oluku
    Kintabuli : amalibu n’omuzigo
    Kinyiigo tikiyuza lubugo
    Kinyoola mumwa : nga gw’ageya wa kumpi
    Kinyonyi kibi – – ( Ekinyonyi: )
    Kirabise ng’Abaseveni bangi bajja kuddayo mu maggye : kubanga amagatto ne kabuuti baabitunda
    Kirabwa abangi : omunafu alima ku kkubo
    Kiralire : wa ddalu tawulira
    Kiraza mwoyo : ng’ebbwa eridda mu nkovu
    Kiraza mwoyo : ng’omuwuulu ayimba, nti ndibula naye; nti simanyi alibula na wange?
    Kirevu ntende : kyalekerera wante ne kikwata wambuzi
    Kireebereebe : ) ng’empagi ey’omu ddiiro; ) ng’amazzi g’omukonda gw’essu- nsa
    Kiriba edda : mmese ya ku mutala
    Kiriba edda : bw’aliba akootakoota, alingoberera
    Kiridde obwami : ekyamusengusanga akyerabira
    Kiridde obwami : tabula muganda we (= tekibula anda zaakyo)
    Kiridde nnamube : omunaku lw’ayiga okulonda
    Kiri ewala : mnduzo (= mndo) y’ekireeta (= y’ekiggya)
    Kiriggwa jjo : ) tekikutunuza ng’alira; ) tekikuggyaako munno
    Kiri mu bbanja : tekinunula mwana
    Kiri mulaala : ) teyeekolera luggi; ) omusigire teyeegulira ngabo
    Kiri mu ttu : kimanyibwa nnyinikyo (= nnyiniryo)
    Kirinde kiggweeyo – – ( Linda kiggweeyo: )
    Kirindizo : ng’aga Lubuga
    Kirinsanga ewange : emmese efiira mu bunnya
    Kirintwala ekipaalo : nga ne gy’alikiggya amanyiiyo
    Kiro kyakulimbye ki? : y’akuzaaza olugambo lw’enkya
    Kiruyi kya muzaana : kiggwera ku mmere
    Kiryango kibi : ekiyingiza ababi n’abalungi
    Kiriibwa atabaala : tikifa busa
    Kiriibwa omukulu : tekibula nsaano
    Kiryoka embi : kye kiryoka n’ennungi
    Kisaala munyazi : nti nnyinikyo eyakifuna anaakaaba musaayi (= okukira ald-funa)
    Kisala obulungi : kye kikuwa embikka
    Kisasa : n’ataaweese aganzika
    Kisawo ky’ataliiwo : kijjula mayinja
    Kisaayire okitte : akirinda kwa mweya (= kwa kyeya)
    Kiseke kya munyumya : kijjula malusu
    Kisekwa abangi
    Kisenyi (= kyoto) : nnantayombooza
    Kiserebetu : ng’omukkuto gw’amenvu
    Kisiibule : omusota bwoya
    Kisige : tikigatta na nviiri
    Kisigula ennyana : kigiva mu kibeere
    Kisikirize (= ekisikirize) : kyeggamwamu musana
    Kisiimwa omuyise : omutwalirwa tasiima
    Kisinde kyo n’ekya munno gw’oyita naye : kye kimu
    Kisisinkana ataakitte : ng’omutamanyapnamba asanze omwenda
    Kisookondwe : bw’okifumbira mu nva, tozirya
    Kiiso kya mbuzi : kirekerera omussi ne kitunuulira omubaazi
    Kisosonkole (kya ggi) : bakisuula mu luguudo
    Kisugga kya munafu : kye kitema omulima enkizi
    Kitagenda : azaala abagenzi (= kizaala abagenyi); ekikonde kisindika effumu
    Kitaka talya : atereka buteresi
    Kita kitava ku ssengejjero : ye ya nkindo
    Kitaakule : kizimba mu lumuli
    Kitali kibbe : eggufa osuula mu mulyango
    Kitange mmulaba : tekirobera musibe kubomba
    Kitamu kya muyiga : omuguzi akyegaanagaana
    Kitasimbwa : kyajja ne mukoka, kimala kibala emyungu emingi (= kibala ebita)
    Kitatta yima : tekimumalako nte
    Kitembe kissa lumu : wabula Nnanteza, kye kyassa emirundi ebiri
    Kitentebere : ng’omusajja alya (= alega) ebbumba
    Kitentebere : ng’omusajja akubira nva ekifo
    Kitentegere : bw’okisubula tokivaako nga tekikusiize masanda
    Kitentegere : we bakyagala we bakituuza ku musala
    Kiteezaala tekyala
    Kiti kya muwogo : gy’okisuula gye kimerera (= bakisuula obutadda ne kirokera)
    Kitonto(golo) : ggumbya ennyonyi
    Kitta nkimanyidde (= akimanyidde) : ennyanja etta muvubi
    Kitta engo : kigiyinga buzito
    Kituuliriro kimala enku n’amazzi
    Kitundu kya muwogo : bakisuulira butadda gye kimerera
    Kivu : kijjirira okuluma n’okutwalana
    Kiwaluko : tikinyaga byenda
    Kiwanga kya musenguse : kiva we bandikiziise, kigwa ku kubbo
    Kiweddeko abamanye : akiraza mumwa
    Kiweddeko endere
    Kiwola (= ekiwola) : bakikwasa ngalo
    Kiwooma magaaya : bw’oba okimize tokisesema
    Kiwombe y’eyiwa amata (ameeru)
    Kiwotoka tekyala : ) omukalo gw’embogo gugendera mu nkwawa; ) eddiba ly’engo balyesiba mu kiwato
    Kibuuka lubona mawano
    Kiyenjeezi : kigya n’abagya
    Kiyiifuyiifu : omugole ky’agwa ku nkyakya
    Kiyini kibi : kijjukirwa malima
    Kiyiira omunaku : kigwa mu vvu; bazibumbira okufa, ziramira mu kyokero
    Kiyirikiti kirinnyibwa buwaze : embwa bagikirinnyisa efudde
    Kiyita waggulu : otega wansi
    Kiyuuni kiriibwa omukulu : tekibulamu nsaano
    Kizeezengere : kitta wa mputtu
    Kizibu okulaba : ng’ekimuli ky’ekira (= ndaggu)
    Kiziribano : nga gonja omwokere musasa
    Kizzeeyo : mw’asiimira
    Kkomekkome : ng’erigenda emugga (= e Bubebbere)
    Kkomekkome omuzaalisa ku lubugo : bw’olaba ng’atutte olubugo, ng’omwana omu; bw’olaba ng’atutte embuzi, nga balongo
    Kkonde vannyuma – – ( Ekkonde evannyuma: )
    Kkonkomi bbi – – ( Ekkonkomi: )
    Kkubo likozza
    Kkubo litemwa omukulu – – ( Ekkubo litemwa: )
    Kkubo ly’omulimba – – ( Ekkubo ly’omulimba: )
    Kkumi limn – – ( Ekkumi )
    Kkumi lya mpisi : n’obuto nga bugenda
    Koogera ekibi : ne katatuulira awo
    Kojjange ammanyi : ekikere kyasubwa omukira
    Kookolo bba mabwa
    Kola ng’omuddu : olye ng’omwami
    K’olya enkya : k’ogwa nako
    K’onooweeka : tokalinda kusaabaana ttosi (= kusaaba ttaka)
    Kope : ng’amasavu g’engabi
    K’osima : k’olya
    K’otonnaba kumwesa : k’otenda obwogi
    Kozo mpola, tumalirize : nga munda yanyiize dda
    Kubennanya : ng’olutta ow’ettulu
    Kubula mwana : kwesitukira
    Kufuuyira mbuzi mulere : sso nga teezine
    Kukaddiwa : kudda buto
    Kulaba binene : si kuwangaala
    Kulaba nsega ya museera
    Kulaba obukulu : akuteebeza Obunyolo
    Kulemberamu : akulega ntumbwe
    Kulika empewo y’enkya! Praise for (the work in the field during) the cold of the morning
    Kulumwetu : ng’ensekere emnga
    Kulya mungu : buteesokoola
    Ku mbuga ndivaako bwereere : ennyama anyaga ya vviivi embi; nti nno singa anyaze ennungi
    Kumira mwoyo : ng’enkoko emira ensanafu
    Ku mumwa kuliko ekkubo
    Kunaaba kumirungusa : ng’ow’amalibu asanze bafumba emyungu n’ettooke
    Kunaabeera kubennanya – – ( Okubennanya: )
    Kunaaza mulungi mabega
    Kunguyiza : ng’omubbi owa mu nju
    Kunogola nsingo : ng’ow’ettulu alamusa ababiri
    Kuno kuseereza : ligenda mugga
    Kuno kwe kwaffe : takulaga gy’asula
    Kuno tekuli kabi : yeerabira ekigenyi
    Ku ntujjo : sikubula musiiwuufu
    Kuseka kamwenyumwenyu : embwa k’esekera mu lumbe lw’ente
    Kuseereza ligenda mugga
    Kusigalawo kuzirinda : ng’omwana w’omufu asaba ow’omulamu olubugo
    Kusooba si kubba
    Kusula kudda buto
    Kutta : kulimu ki? Killing? What good is in that? Referring to war or a skirmish
    Kutussako-akasiiso : ow’endali k’assa omukukumi
    Kuwala nswaswa ku lwazi
    Kuwerekera nsusso : owa busa bw’awerekera ab’ewaabwe
    Kuwoleza mukazi gye yanobera
    Kuyitaba wangi – – ( Okuyitaba: ) Rowl
    Kuyita kulaba ow’amalibu ng’asanze bafumba ebikongo
    Kuyitira mu biryo : ng’akwagaza olutalo
    Kuzaala kulimu ki? : nga gwe waza?la takuwulira
    Kuzaala kulungi : nga gwe wazaala akuwulira
    Kwa mwezi : baamuleka aale
    Kwana bangi : weesige batono
    Kwata n’owaayo : nga yasikira musikire
    Kwebaka kufa – – ( Okwebaka: )
    Kwe galaba : omugumba ku bba
    Kwegendereza : ng’ow’amayuuga ayita ku lutindo
    Kwe kuwamnya : ng’abulidde embiro; nti aligoba wa mmindi
    Kwemmembekedde : ng’eya wakati
    Kwe nkuba omuggo
    Kwerinda si buti
    Kwetaganya : ng’akyawa gw’ayita naye
    Kwolera mri (= essalambwa) mu bunnya
    Kya bangi : ) kibuna ngalo; ) kijjula ngalo ng’olabye akwolesako; ) kinoga (= kirondamu) nnawalubwa
    Kyafa kirina ki? : nsawo y’omuwuulu
    Kyaffe babiri : bw’efa esula
    Kyajja na mazzi : ne kibala ennunda
    Kya kagambwa : ng’omuwuulu anaatuuma nnyinimu erinnya
    Kyakatuuka : tekibula mutengeetero (= mutengeeto)
    Kyakayiga bw’akuba engalabi : tayimbirira
    Kyakonye : tekiwulira muliro
    Kya kuba : tagaanira muggya we
    Kyakula ggala : ng’emmese esula omw’omunafu
    Kyakula ndaba : ennyanja etta omuvubi
    Kyakulumbye : tekizzikayo
    Kya kuno bwe kityo : avuma mwami
    Kyakuwangaaza : k’omere ejjobyo ku mutwe
    Kya kwambala : kitambye amagero
    Ky’aleeta : tokizzaayo
    Kyalemye : ng’omwana alemye nnyina okumubuulira
    Ky’aligamba : ndikikola
    Kyali ky’obulungi : kifuuka kya bubi
    Kyaliiro kya mmere : bakyagalira mu ddiiro
    Kya maanyi : kiriibwa na ngabo
    Ky’amukoze : enkoko ekikola baana baayo; ky’ejje ebazaale ng’ebafuula ntebe
    Ky’amukubye : Kawuta akikuba ente mu lubiri
    Kya mummi : okiriira ku mwana
    Kyassanga : akomereza ndu
    Ky’atalabangako bwe kituuka : taldtegeera
    Ky’aterekera omulamu : tekivunda
    Kyazze : tekizzikaayo
    Kye banjagaza : bw’atabaala tadda
    Kye baanoonyezanga embazzi : kibuyaga asudde
    Kye bavumagana : kye balya
    Kyebonere : ng’amasavu g’engabi
    Kyebonere : ow’entumbi ng’ameze ebbango
    Kyegombe : tekirwa kubula (= kuggwawo)
    Kyejjusa : ng’eyakwana ow’amayuuga
    Kyekango : tikimanya muzira
    Kyekulumbaza sikirya : effa-mpewo ndiwa nnyinimu
    Kyemanyikiriza : ng’abaleeta omumbejja omubi
    Kyemanyikiriza : nga Munnabusiro omubbi; nti ndi ku Bbira awo
    Kyemanyikiriza : ng’omulungi eyeetuuma Nnabiweke
    Kye ndikuwa olikwasaako ebbiri : akuwa lumonde wa bikuta
    Kye nkola bannange : saagala bakinkole; ng’omubbi bamubbye (or: ng’omu-sezi bamuseze)
    Kinkubidde mu nnimiro : ) n’okubunga ng’obunga; ) ng’ezzimu eggumba
    Kye nkulekera olyanga : bwe yeerabira ensawo, akoma mu luggya ng’agiddira
    Kye nkwagala : kin mu jjinja
    Kye nnalaba ewattu : sikitenda mu ddya
    Kyenyi kibi : tekirukirwa nkundulu; omala nga bambalikawo
    Kyenyi ky’empumi : tekirukirwa nkundulu
    Kyenyi ky’omubi : kisabira omulungi amazzi
    Kyerabirwa mugambi : naye omugambibwa takyerabira
    Kyeresebwa : n’okiwa munno
    Kyereeta : ng’omususi w’amenvu
    Kyerondera : taba mubbi
    Kyeroopa : nga w’ettu ly’empande
    Kye sirya, mbuusa : omuyaayu ndaba ddiba
    Kyetta ng’eya zigoto : amayembe ezza mu kyenyi
    Kyetunda : ng’ow’ettulu asima enju
    Kye wajja okulaba, olyekkaanya : omunya gwekkaanya omunyale
    Kye walabye : kye kiba ekikyo
    Kye-walyanga : bw’olaba ennaku olekayo
    Kye wazadde : tekiba kibi
    Kye weetema olwadde : bw’owona tokiwa
    Kyeyagalire : bbwa lya njola
    Kyeyendere : bbwa lya njola; bwe likutanirira, tonyiiga
    Ky’ofa togabye : Walumbe y’agaba (= akigaba, = akikugabira)
    Ky’ofuna oyagala : bwe kikudibirira (= bwe kikutamirira) oyita Katonda, nti Ayi Katonda, singa okinzigyeko!
    Kyogereko : tekirema kubaawo
    Ky’ojje obege : ng’oli ku bbiririvu
    Ky’okisa ewannyu : omulubaale y’akyogera
    Ky’okoze, enkoko – – ( Ky’onkoze: )
    Ky’olabako ky’obuuza? : nti Endiga yazaala bumeka?
    Ky’olaba omu : kikussa matenda (= makunga)
    Ky’olabye : gonja akiraba kwa njala
    Ky’oleka ennyuma : kye kikusinza
    Ky’olimba obuko : kye kibutta; ndikuttira enswa, ng’ekiswa kikotera
    Ky’olyako omuddu : kye kikuseenyeza enviiri ku mutwe
    Ky’olyako omujjwa : kye kimuyombya
    Ky’omanyiira bwe kiba : emmese tetomera mpagi
    Ky’omanyiira bwe kiba : amaaso g’omunya tegafa munyale
    Ky’omanyiira tokitya : envubu tetya nnyanja
    Ky’omummi – – ( Kya mummi: ) ,
    Ky’onkoze, enkoko ekikola bwana bwayo : ky’ejje ebuzaale, ng’ebufuula ente- be yaayo
    Ky’osimba onaanya : ky’olyako ettooke
    Ky’oteebeza embazzi : kibuyaga asudde
    Ky’oterekera omuganzi : mukyawe y’akirya
    Ky’otobuulirako munno : ) enseko zikiyitako; ) emmese ekibba
    Ky’otolya : okiwa banno ne bakirya
    Ky’otoolye kukkuta : okirekera abaana ne balya; nnasswi takwata ku nkejje
    Ky’otoolye : tokigobako mbwa
    Ky’otomanyi bwe kiba : amazina ag’ekirevu olabira ku mmere
    Ky’otomanyi : matooke magoye; togamanyi muwendo
    Ky’otonnalya : tokyesunga; ettooke balitutte kiro
    Ky’otonnalya : tosooka kwasama
    Ky’otoowe mukulu : tokimulimba
    Ky’owa omutomi : olyako
    Ky’owola otudde : okibanja oyimiridde
    Ky’oyagala kikuseeza : Omunyolo amalibu gaamuttira olubimbi
    Ky’oyagala : okigundiza
    Ky’oyagala tekijja gy’oli : Nnabuzaana akwata Banyolo
    Ky’oyagala tekikwagala : gy’okuba olubuto, entumbwe ekubayo mabega
    Ky’oyagala tekikwagala : omwana wa mwannyoko akula nga nsujju
    Ky’oyagala tekikwagala : singa emmere esula mu ttama
    Ky’oyagaliza embazzi : kibuyaga asudde
    Kyuma kitya muweesi