Category: Engero za Baganda – Luganda Proverbs

  • Engero za Baganda eza – B  – Luganda Proverbs prefix – B 

    Engero za Baganda eza – B  – Luganda Proverbs prefix – B

     

    luganda proverbs engero

    1.

    2. Babadde bawoza ogw’embwa : ng’endiga erinnya enju

    3. Babika anzirako : ne batabika nze

    4. Babika enjala : obajja mulawo

    5. Babikidde enfuuzi : okwennyamira

    6. Babikidde omunafu : butalima

    7. Babuulira omwana wa boowo : nga naawe omunaku owulira

    8. Bagabega nga bagaaya? : ng’abaguliza mubezi

    9. Baagala atabaala : tebaagala muyombi

    10. Baagala ayaze

    11. Baagala azimbye

    12. Baagala mugagga

    13. Baganda baamirira alidde (= basanyukira alidde obwami)

    14. Baganda nswa : yeebikka ku mabega, ng’olubuto bwereere

    15. Baggala ekkubo : baba ba maanyi n’abaliggula

    16. Baggyewo eddiba : ennyomo zikolonge

    17. Baggyewo embuzi : batunuulire enkondo

    18. Bagigujumbudde : atereka ya lubiriizi

    19. Bagoba bikere : ng’eminya gijja? ( Bagoba minya: )

    20. Bagoba minya : ng’ebikere bijja bikwetenga

    21. Bagobedde munya mu ssubi

    22. Bagundi bakugamba : nga y’amugamba

    23. Bajula avuddewo

    24. Bakaabira mubikire : naye abakutukidde mu ngalo!

    25. Bakakubye mu nkaatuufu : kukongera kumwa

    26. Bakale boogere : nga bamugambye gw’ayagala

    27. Bakama mpisi : banyiikira

    28. Bakanaanise akaagala : muk’omubbi okuzaala abalongo

    29. Bakidambya : kye kizaala eddenzi

    30. Bakinaanise akyagala : nga mukk’omubbi azadde abalongo

    31. Bakinsimba : ne sireka muwa-butwa mmere

    32. Bakiraasa : ow’embuzi alaasa ow’amaliga

    33. Baakisimba enkumbi

    34. Bakiwadde munnange : bwe buggya

    35. Bakookolo bageyana, nti erya munnange lye lisinga okuwunya

    36. Bakopi mayenje – – ( Abakopi mayenje: )

    37. Bakuba emyali : omubumbi n’aba mulamu (or: ne batatta mubumbi)

    38. Bakubalira amalya : ne batakubalira mirambo

    39. Bakubanja n’otobba

    40. Bakubuulira kirya-nkolo (= nkondo) : obajja mirawo!

    41. Bakubuulira lw’e Mukoko : olatta

    42. Bakubye mu kirimba : kulaba ziyidde

    43. Bakubye mu nkaatuufu : kwongera kumwa

    44. Bakugamba : y’akugamba

    45. Bakugoba mu nju : nti nnaasula mu mulyango

    46. Bakugobanga n’ojja ewaffe : y’akuyita Lubuna-miryango

    47. Bakukiza nsumika : ebijja bituutiira

    48. Bakukyawanga : n’otogya ddogo

    49. Bakulagirira eddagala eritta engabi : oyokya binsambwe?

    50. Bakulagula enfumu : ng’ogalamira? ( Banjula enfumu: So olaba: )

    51. Bakulamulira, nti ka banzite : nti emagombe eriibwa obwami (= nti ogenda kumyuka kitaka)?

    52. Bakuloze katawaano : ke baaloga ow’ebbuba

    53. Bakulu babiri ab’empiiga : si kyalo

    54. Bakulu balya bulungi

    55. Bakumba na mulamu

    56. Bakunyaga n’ente : ne batakunyaga na mukazi-muggya

    57. Bakusaggira okolola : ey’obugoba gy’oyagala? (or: nti osinga kwagala ya bugo-ba?) (ennyama)

    58. Bakuseera mu katale : n’oyombesa ekkubo (or: Bakuseerera)

    59. Bakuseera : takwazika

    60. Bakusinza nsumika : nti ebijja bituutiira (or: nti labs bwe bijja bituutiira)

    61. Bakutenda : akugabya

    62. Bakuwa : afunda ku kya ggumba

    63. Baakuwa obukulu : oliirira?

    64. Bakuyisa ennyindo : oyitabya kamwa?

    65. Bakuyita embuga : si buganzi

    66. Bakwanya mikka : nga makondeere

    67. Bakyaliza ntondo : ng’omusukundu

    68. Bakyassaako agange

    69. Bakyawa mwannyoko : ggwe osaba kibugo?

    70. Bakyewunya : ng’omufumbo alya mu baddu

    71. Balabaganako : mbwa na ngo

    72. Balambula kimeze

    73. Balamu magoma – – ( Abalamu magoma: ) p

    74. Baleke, abaana bazannye – – ( Baana bazannye: )

    75. Baleke baggwe akanyomagano : ng’omwagalwa kungulu

    76. Baleke beemale eggayannano : nga gw’ayagala y’ali kungulu

    77. Balekera ddala : endwadde si ya kuwona

    78. Balenzi, babawa : alya ku vviivi (= atwala ya luyuvuyuvu)

    79. Balenzi, mugawe ebyala! : nga w’atwala w’afunze

    80. Baligikuba kigo : kazzi yeerabira omuliro

    81. Balikomya eyo ne bazza : ye nyolo agenda

    82. Balikuba ku nda eridde : muk’omubbi talamula bba (= talabula)

    83. Bali ku ddembe : bakudaalira ajeera

    84. Balikuta nga : ) kayamba kenkana mmale ) embuzi zibaaga ngo ) enjala zibaaga ngo

    85. Balimutta jjo : tikikulobera (= tikikulayira) kumusenga

    86. Balimwogerako : omuzira gwe batendereza

    87. Balintuma olwange : tafuna

    88. Balireete : eggye talirinda kulwana

    89. Balitta ku lingi : asenga kwa Mukwenda okuli abangi

    90. Balo embogo yamutta : ko Nnampulirazzibi, nti bw’atyo bw’azifumita

    91. Baloolera nkunga : ng’ab’ebbugga balya

    92. Balubuuliza mbazzi : nga luli ku muddo lulya (= lugaaya)

    93. Balugadde batya? (oluggi)

    94. Baluleekeza : ng’omusajja ayombera ensuwa

    95. Balunaayiza : ng’ow’embaliga ayita mu luwenda (= akulembera omusulo)

    96. Balusaggya : ng’omuwuulu agula enkulo nti onooziwa ani okuzifumba? ( Oli balusagya: )

    97. Balweggira : ng’ensimbi egula muwogo

    98. Balya nga ndaba : ) wa kikere omukira mpaako ) y’atoma

    99. Balyegombera ku mugogo

    100. Balya okwabwe : tebalema kuduula

    101. Bambalaganye bukanzu : essuuka ewenjuka

    102. Bampe ne nneeriira, balibuuza ani? : afa tasasudde

    103. Bamulanga ki? : y’akaabya musibe

    104. Bamuloze katawaano : ke baloga ow’ebbuba, nti ddayo gy’ova

    105. Baamutta : akira yafa

    106. Bamututte kya mwanisi wa taaba : ekibaaze

    107. Bamwagala olusuusuuto : lwe baagala mulekwa mu lumbe

    108. Baana ba Kintu – – ( Abaana ba Kintu: )

    109. Baana ba lumonde : bakulira ku muguwa (= ngoye)

    110. Baana ba muno beeyokyayokya nnyo : nga y’amummyeko

    111. Baana bannemye : talamula baana

    112. Baana ba Walumbe : babuna misaasaano

    113. Baana ba Wambwa : baggwa musaasaano

    114. Baana bazannye (= baleke) : bw’avaawo abayita balangira

    115. Banaabegabega ettaka : nga muk’omubbi asindika bba okugenda okubba

    116. Banadda : ba twatumye banadda

    117. Banaagyekanga : taginyiriza

    118. Banaku beekiina : nti nnasuze mu Ggulu (e Mukono)

    119. Banaakutenda okukomaga : n’okomaga n’ensambya

    120. Banaalya ku ago ne beebaka : Abalya nnyingi basula ku kyoto?

    121. Banaalyamu agayidde : ng’erumye omukazi k’egwe amasanda, ng’erumye omusajja

    122. Baana na baana : ng’omu tannakuba munne lubale

    123. Bandaba : ) afunda ku munaabo ) alinda kutoma ) alya kya luyovu

    124. Bandaba wa? : yeeyitira basabi

    125. Banfuuyiridde emmese : alima watono

    126. Banjagala : yeegomba tebanjagala

    127. Banjula enfumu : ogalamira? ( Bakulagula enfumu: )

    128. Bannange bangi : ow’essimba akubula

    129. Bannange banjagala (= bannange bangi) : ) nga tonnagwa wabi ) bw’ofa wabula akukaabira

    130. Bannanze bwemage : bwe balanga enjobe mu lusa

    131. Bansuute : atta obusika

    132. Bantu balamu : mwennyango

    133. Bantu mannyo ga mbizzi : gaseka kungulu, nga munda mulimu bussi

    134. Bantwala olutwe : tava mu ggwaatiro

    135. Basajja kye balya : tekifa bwereere

    136. Basajja mabale : gasannana nga bw’oddira ejjinja n’okuba linnaalyo, n’eryatika

    137. Basajja mivule

    138. Basajja nsolo : bw’omugobera mu nsiko, awaguza maanyi

    139. Basajja ssubi – – ( Abasajja ssubi: )

    140. Basammula ekkere : balinywera mu mazzi (or: basenawo mazzi)

    141. Basa na basa : ng’amagezi bagenkanya

    142. Baseka n’eggimbi

    143. Baseesa gwaka

    144. Basiima bakyagaaya

    145. Basiimira ku mugogo : bw’erigwa wansi, nga bbi

    146. Basindise empisi okuwooza akatale

    147. Basindise enkima mu kibira

    148. Bassa kimu : nga nkuyege

    149. Basse Munyolo : Abaganda baseke

    150. Basugumbira (= abasugumbira) e Mmengo : Kabaka alibookya

    151. Basujju bandidde : abuulira Lubinga, nti anaasala atya okusinga mutabani we, Kasujju ?

    152. Bataka bagunywa kiro : bamukubya akasendwe

    153. Bataka tebeesigwa – – ( Abataka tebeesigwa: )

    154. Baata enkoko) nkulu : kwetakulira

    155. Bateebereza bubi : akuyisa enkya, omuyisa eggulo

    156. Bategeeza akataayonka

    157. Batindira kibaze

    158. Batisse (= batikkidde) mulalu ssanja

    159. Batongole bagaanyi : nga y’agaanyi

    160. Batongole mbuzi : zirundwa kamwa

    161. Batta emiggya : beerabira emikadde

    162. Baatubba, baatulekera kaki? : w’asula akulaga nsiisira

    163. Batuggudde : taggya mutwe wansi

    164. Baatuuka : beerabira abaabatuusa

    165. b Batuusa ebbugga : beerabira embooge

    166. c Batusaze : y’atiisa eggye

    167. d Baatutta baatumalawo : akiina abaafa

    168. Batuvumye e mbuga amatulu : nga ye y’alirina

    169. Baatwaya baatulekera ki? : omugogo alaga gumu

    170. Exaggeration! Much ado about nothing

    171. Baatwongera abaddu : ng’akagugu kali mu nkwawa

    172. Baawunda mpango : nga balidde bakkuse

    173. Bayira ndya : agabira w’ebweru

    174. Bayisaawo ne beeriisa enkuuli (z’entuuyo)

    175. Bayita kungulu : nga muwuzi

    176. Bayita n’omuliika : n’anunula (= awonya) abaana

    177. Bazaala mubiri : tebazaala mwoyo

    178. Bazaala mugagga

    179. Baze wange, onkyawanga : n’ompa enkumbi n’olubugo!

    180. Baazibumbira kwatika : ne ziramira mu kyokero

    181. Bbugubugu : si muliro (nga gw’agifumbira tamwagala)

    182. Bbula bikolwa : likwosa ekigagi

    183. Bbulwa bikolwa : likwasa ebigagi

    184. Bbuno asekera abassi

    185. Bbwa ddene : ligambwako nnyiniryo lumonde bw’alemwa omuggo, enkumbi eyamusimba y’emusima

    186. Beerabye bbiri : tibajjukira nga bayinza kulwalako

    187. Beeyamirira yejjeeredde

    188. Bigambo bikira ennoma – – ( Ebigambo bikira: )

    189. Bigendetanye (= bigendegetanye, = bigendagatanye) : ng’emmese eridde ag’o-muliirize

    190. Bigere biranga essubi

    191. Bigere bitunda nnyinibyo

    192. Bigere bya mbogo : obirinnyamu nga teriiwo (= obyegezaamu ng’evuddewo)

    193. Bigere kkumi ttunda : bwe bil(utuusa w’onoolya n’osanyukirira ate bwe biku- tuusa w’otoolye n’osunguwala

    194. Biggweredde awo : nga gwe bageya ayingira

    195. Biggweredde awo : ng’owuwo y’amezze

    196. Bigooli : babiriisa njala

    197. Bijjula ettama : bye bikuwa engaaya

    198. Bijuulo : omusajja ajuula banne

    199. Bikalu bitaaka : ng’ejjinja ly’omu kyoto

    200. Bikoomi bya mwaka : n’omunafu ayokerera

    201. Bikongo biwunya ttaka : nga nnyoko y’abirimye (= nga mwannyoko abifu- mbye)

    202. Bikongoolo : tibitta nnume

    203. Bikubuze : ebyabula ab’e Mityana, okuyisa e Ttanda ewa Walumbe

    204. Bikutunye : emmese gw’esaba ekigwo, y’addira omuggo

    205. Bikutunye : ng’akulooe wa mu nju

    206. Bikwalira : tibirimbula

    207. Bikya bya mbuzi : tibyekaanya mugwa

    208. Bimanywa nda : nga by’alowooza munne tabimanyi

    209. Bimanywa nda : ng’omulenzi alidde ntulege

    210. Bimanywa nda : omunaku tayogera by’alidde

    211. Bimuyise ku nviiri

    212. Binene : biseega

    213. Binkutte akamwa : ng’akulooe wa mu nju

    214. Binnyo birya : ye mugagga omussi w’ente

    215. Bino byange na bino byange : omukazi alimisa nsimo

    216. Binsanga wano : ze nnimi z’omukadde

    217. Bintabira : biddira emmindi

    218. Bintu bizibu okugaba : gw’owa enkoko atenda munnyu gwokka ggwe eyagimu- wa takwogerako

    219. Binywera bye bigenda : omukazi yasiba embwa ya bba ku mugugu

    220. Biriko akuluma : tibyegaanibwa

    221. Birungi birekwa – – ( Ebirungi birekwa: )

    222. Birungi okwogera : si birungi kuddamu (= okubiddamu kuzibu)

    223. Bisatuuka : ng’omuwuulu ayita we balya bw’onootuuka eka nga bagimaze, onookola otya?

    224. Bisenge bya muyiisa : tibiggwaamu mwenge

    225. Bita bisigale : nga n’enkaaga alina ey’okubizzayo ku buko

    226. Bitambulirwa

    227. Bitannakala : tebisalirwa byayi

    228. Bitono biggwa byokya : omukazi tabegera bba busera

    229. Bitunda nnyinibyo

    230. Biva nju : bidda nju

    231. Biwedde mirembe, akabi kabule : akiina muyiisa

    232. Biyita lukootezo : ng’akoza ettimpa

    233. B’oluganda bye bita : bikoonagana ne bitayatika

    234. Bubulwa mbwa amagunju gakinakkina (= gayinaayina)

    235. Bufa magoba

    236. Bugagga ntuuyo

    237. Bugubugu – – ( Bbugubugu: ) ,

    238. Bugya dda : bukuyisa ku malaalo ng’olya (or: ng’oyimba)

    239. Bukaajumbe : anaabusereka akeera

    240. Bukadde buwoomya ki? : ttooke

    241. Bukadde magezi : takubuulira kyamukuza (= kyamuwangaaza)

    242. Bukira obuzibu

    243. Bukojjange bunjagala : ng’adda ku nnyoko waali

    244. Bukula musaayi : nga bafumise ow’emitala

    245. Bukulu bw’omu : kwesitukira

    246. Bukumbu : enkuyege bw’eva ku ggi (= ng’ogusima ebbumba)

    247. Bukundugga : ) nnyinibwo abusanga ) ne bukula

    248. Bukya mbirya omunya guggiira ku nju (= mu ssubi)

    249. Bukya n’ebigambo

    250. Bukyawe bukira – – ( Obukyawe: ) Rub

    251. Bulamu kye kiwango

    252. Bulangasa : ng’obulago bw’emmese

    253. Bulemeezi teva muto : eva musisiirwa

    254. Buli ggwanga : n’ebyalyo

    255. Buli gw’olaba n’akamyufu : ng’oyo yatabaalira Tororo

    256. Bulikugwa : obukyala si bumbejja

    257. Buli kulya : n’okwasama

    258. Buli mukopi abeera n’ennyanja : olugira awungukidde awo

    259. Buli museveni muwangaazi : agidde awone mu bitter

    260. Bulinde buwere : yawanguza Buvuma

    261. Buli ow’emmamba : asuuta yiye

    262. Buli wanzina n’eyiye : Wajjenje azinya byoya, Wakikere mumiro

    263. Bulungi si ddya

    264. Bulungi si ddya : singa ekkajjoy’enjovu liwangiza Muzibu

    265. Bulyake : si bwa jjo

    266. Buliibwa mukalu

    267. Bumpanga : ng’enkoko egula ettooke

    268. Busa bwa mbogo : bukala kungulu

    269. Busajja : bukirana

    270. Busajja bwa nkuba : bw’agula omwenge, agula Ka-bantende

    271. Busenze : bukala mmuli (Bukalammuli)

    272. Busenze bunnemye – – ( Obusenze bwe bubula enswa: )

    273. Busenze butta munaanya

    274. Busenze muguma : bwe bukonnontera n’osongola

    275. Busiru bwa njoka : butta nnyinizo, nti munaalamira mu ttaka? ( Ssebusiru bwa njoka: ) ,

    276. Busolo bwa kuno – – ( Obusolo bwa kuno: )

    277. Buswagu : oswaguza ne gw’olya naye

    278. Butaka bw’abanaku : kiwaalo

    279. Butalaga : nga njala

    280. Butalima : buzaala enjala

    281. Butamanyiira : bukussa n’omuyombi omukago

    282. Butannaziba : tobusindirako (= tebukusinza) maluma

    283. Butazimbye : bumanyibwa nnyinibwo

    284. Buteeraba – – ( Obuteeraba: ) p

    285. Buteewuliriza : bunyooza ennanga amatu

    286. Butoola : ekibbo n’emmere

    287. Buyisi bw’omu : bulangwa nsega (= nsega y’ebika)

    288. Buuza ataakuldine : musumba wa mbuzi (= omuwa-butwa abuuza musumba wa mbuzi)

    289. Buzaala enge

    290. Buziba bweru : tebuziba mu nju

    291. Bwa ddiba : buli afuluma (= bull muntu, = bull omu) asika wuwe

    292. Bwakedde mpulira : bafumitira ku buliri

    293. Bwakedde mpulira : bw’atabba n’asera

    294. Bwangu bwa kuwa : bukuweesa alikumma

    295. Bwangu na bwangu : ng’omutezi w’enkwale ky’ajje atege ng’ategulula

    296. Bwatukeredde ku ntugu

    297. Bwe babuulirira omwana wa boowo : ng’ow’omunaku okutu akunkumula

    298. Bwe bakubuulira ennaku : ) ng’obalaata ) n’ozanjazamu kati

    299. Bwe bambuulira, saatuula : nga lwali lwa mugagga

    300. Bwe bayita abalungi : ayitaba

    301. Bw’ebinda : si bw’etonnya

    302. Bwe bukya : si bwe buziba

    303. Bwe bukya : si bwe buziba enkoko ebuuza nnyina waayo omuziro

    304. Bwe bukya : si bwe buziba ensega yatta n’Omuyima omukago

    305. Bwe bumu : akuddiriza endwadde

    306. Bwe gayita : bwe galya entanda

    307. Bwe gull gwa bataka : gunadda

    308. Bwe gutyo yazaala bwe gutyo : olukomera luzaala emituba

    309. Bwe katagirya (kataligirya) : enkoko eribiika (erikookolima)

    310. Bwe mubanga mulya enswa : temuzitendanga kuwooma, nga temunnasaasira nkuyege ezaabumba ettaka

    311. Bwe ndi, bwe ndi : y’atunda abaana

    312. Bwe nfanga, banfunyanga : omufu taluma

    313. Bwe nkubuulira ennaku : ozanjazamu kati? (cf, Bwe bakubuulira: )

    314. Bwe nkulabako : ndabye ku nsega ey’omuseera, kubanga erivaayo n’ekiwalaata

    315. Bwe twenkana : abuulira abassi

    316. Bwe weeteeba : akuleka mu kibira

    317. Bw’eyinda : si bw’etonnya

    318. Bw’oba omugezi ogeziwala : bw’oba omusiru osiriwala

    319. Bw’ofumbira atakkuta : toyaya lusuku

    320. Bw’ofuna omuto : olukadde lwo togoba

    321. Bw’ofunda : nnakawere akuyita okulya

    322. Bw’ogenda ebulya nkolo : toleka kambe

    323. Bw’ogeziwala w’ogeziwala : bw’osiriwala ogajjulira ddala ebikonde binaakuyi-tako

    324. Bw’ogoba musajja munno : embiro olekamu ezinadda

    325. Bw’ogwa awabi : eyali munno akwerabira

    326. Bw’okiina omukaba : weeraliikirira ky’anaakuzza

    327. Bw’okuba ekitakaaba : ggw’okaaba

    328. Bw’okyawa gw’oyita naye : weeyongera nnaku

    329. Bw’olaba akukaabirako : naawe weeyongera okukaaba

    330. Bw’olaba embwa ezannyikiriza ekiriba : ng’enaakirya

    331. Bw’olaba emmese ng’esuna omutwalo : ng’ebinnya yasima edda

    332. Bw’olaba nnamunye atubidde : ate ggwe ow’embuzi n’ogoba? ( Embwa bw’olaba: )

    333. Bw’olaba omugenyi asookedde ku kyento : nga taagabe

    334. Bw’olaba omukulu afungiza : nga ky’agoba kiriibwa

    335. Bw’olaba omuwuulu aliko entumbwe : ng’asula mwa jjajjaawe

    336. Bw’omalamu n’oguziika

    337. Bw’omala okusesema mu mwenge : nti alinnyimba ndimutta

    338. Bw’omegga omunafu : ossaako n’okuluma?

    339. Bw’omu : buwola oluuyi

    340. Bw’osekerera ekibya : osekerera yakibumba

    341. Bw’osika (= osikirira) ekitajja : eddiba ly’enkoko oleka mmanju

    342. Bw’otolya embuga : togejja

    343. Bw’otonnava : toyonoona kisulo

    344. Bw’otova ku mbuga : benawo oweebwa omusibe ataliiko kyayi olyoke omu-kuume

    345. Bw’otova ku mulungi : ofa owoza

    346. Bw’otoove : otonnana ogenda

    347. Bw’ottottola ebya kyalo : bw’olwala w’abula akulumika

    348. Bw’otuma abatadda : naawe ogoberera

    349. Bw’owala ekitajja : eddiba ly’enkoko lisigala mu lusuku

    350. Bw’oweeka gw’otozadde : oweeka asoosootoka

    351. Bw’oweetuuka : w’oyagula

    352. Bw’owulira oli ng’agarnba nti gobs embwa : nga mu kisenge eriyo ekyokulya

    353. Byaffe biri : nga biragaane

    354. Bya kagambwa : ng’omuwuulu anaatuuma nnannyinimu erinnya

    355. Bya kulya kubula : bye bikuyisa mwannyoko omugenyi

    356. Bya kuno bwe bityo : avuma bakopi

    357. Bya kuno : tasenguka, agoba abajja

    358. Bya mna : ) ng’emmese eridde ag’omuliriize ) ng’omubbi bamubbye

    359. Bya mudduse : tebiddira ddala

    360. Bya mu nju : bimanyibwa nnyinimu

    361. Byanfudde bingi : agula mutwe gwa nte

    362. Byangu okwogera : naye okubiddamu kuzibu

    363. Bya nswakaba : ng’emmese by’erya mu kifulukwa

    364. Bya nvumbo ebyo : bye biteesebwa mu kyama ababiri n’ababiri

    365. By’ayogedde : omuwa-butwa ku nkoomi

    366. Bye bakubuulira by’otowonga (= Bye bamubuulira by’atawonga) : nti lubaale anzita?

    367. By’empulula : ng’omusale w’amatu ayambala amayembe

    368. Bye ndabye mbirabye : ye mugenyi akkuta

    369. Byenkanye : nga y’alidde ekikira obunene

    370. Byenkanyenkanye : ) adda mu lusuku n’amala atoma ) Buzu ne Mmu ) ng’alidde ekyere ) ng’enkoko egula ettooke ) akamwano ku kizimba

    371. Byeyuna mugagga

    372. By’okulya kubula : amaaso tigakyawa luwombo

    373. By’omuweereza : bye bigula omwenge

    374. By’oyogera tebintama : nga kyajje amulabe

    375. Ddamu mlire : ng’anoonya bya kutwala (or: alinda bya kutwala)

    376. Ddayo ewammwe : si bulamu embwa Nnasirye gy’ekutukira olukuku

    377. Ddaza mwoyo : ng’eridda mu nkovu

    378. Ddiba : kkanda-bakunyi

    379. Ddiba likaze : ennyomo zikolonge

    380. Ddiiro : likunnaanya

     

  • Engero za Baganda eza – E  – Luganda Proverbs prefix – E 

    Engero za Baganda eza – E  – Luganda Proverbs prefix – E

     

    luganda proverbs engero

    1. Ebbala erimu erya nnamunpoona : terintwala mu nnyange

    2. Ebbanja terigenda eri bbanja

    3. Ebbanja terivunda

    4. Ebbula bikola eritemeza enku

    5. Ebemba tekyala : etabaala

    6. Ebibuuka bitalagaanye : bikubagana empawa

    7. Ebiddawo tibyenkanankana : enkaajumbe temala nju

    8. Ebifa mu nnyanja : omuvubi abimanya

    9. Ebifiiramu bye bigunyuza : omugenyi tabuuza mutwe gwa nkoko

    10. Ebigambo bikira ennoma okulawa

    11. Ebigambo bingi : empapula ntono nga tabimalewo

    12. Ebigambo biyita

    13. Ebigambo bya kuno bingi : ng’omwami y’asuza ababbi

    14. Ebigambo bya kuno nga tibyekweka : nga bamugambye gw’ayagala

    15. Ebigambo byangu : omukwano muzibu

    16. Ebigambo maluma : tigaggwa mu kamwa

    17. Ebigambo si mutwalo

    18. Ebigere bya mbogo : babyegera ng’egenze

    19. Ebigere byantunda : amala okutamwa

    20. Ebigere kkumi ttunda : bitunda nnyinibyo

    21. Ebigwamu bye bitwala embwa mu katale

    22. Ebigwawo tebiraga : Wandiga atambula n’omwana we

    23. Ebijjula mu mwoyo : akarnwa bye koogera

    24. Ebikongo biwunya ttaka : nga mukadde wo y’abifumbye

    25. Ebikunku ebigenda embuga : tebidda bwereere

    26. Ebikwatibwa n’omusibe tibitonda : tibibalibwa mu kuliwa

    27. Ebinaku n’ebinaku byagalana : emlogoma bw’erwala, ensiri y’erumika

    28. Ebinene n’ebinene byagalana : enjovu temenya muvule

    29. Ebinene n’ebinene tebisibagana : ttimba singa asiba enjovu

    30. Ebingi bikukula

    31. Ebintu bifunibwa mulamu

    32. Ebintu bwe bigwamu obuzito : ekikere n’emmese benkanya embiro

    33. Ebintu tebifaanana abifuna : singa emmese eyitira mu nveera

    34. Ebinywera bye bigenda : omukazi yasiba embwa ya bba ku mugugu (= mu-gwa)

    35. Ebirabwa si bye bitendwa

    36. Ebireetereze : wa maaso by’aleetereza wa mwoyo

    37. Ebiriko akuluma : tiweegaana ng’akuloopye wa mu nju

    38. Ebirungi birekwa : ) embwa yaleka enseko ) Nsingiisira aleka omuwemba

    39. Ebirungi birekwa ku kibuga : oleka omujaguzo evuga ng’oserengeta mu kyalo

    40. Ebirungi biri wala

    41. Ebirwa bikyuka : amalusu gafuuka engeregeze

    42. Ebirwa byerabirwa : singa abafu baziikulwa

    43. Ebiriibwa mu ttoggo : byogerwa mu ddumbi

    44. Ebisenge by’omuyiisa : tebiggwamu mwenge

    45. Ebisula byefuula : omutabaazi yeefuula omwayi (= omunyazi)

    46. Ebitabira : biddira mmindi

    47. Ebitabo butiko : obutali bulungi butta

    48. Ebitali bigabane : bwe babyanuka (= babinyaga) biba by’omu

    49. Ebitali byetegeke : embwa bwe bagikuba, omukalo edduka

    50. Ebitimba bingi : bitta ensolo

    51. Ebitooke bindaaluseeko : kwata kimu n’okissa mu nvuba, bisooke bijee-mulukuke

    52. Ebitono biggwa byokya : ) eddiba ly’ensiri likalira mu ngalo ) omukazi tabegera bba busera

    53. Ebukojjaabwo : teva wa lubu lwo

    54. Ebukojjange banjagala : ng’adda ku nnyoko waali

    55. Ebunga : teba ya kisibo

    56. Ebweru teremerwa

    57. Ebya bangi biwunya ngalo : nga wali oliddeko

    58. Eby’abasumba biggwera ku ttale

    59. Ebya Buganda : bya kulya na kugula

    60. Ebya gundi bya Mwana wa Mukama

    61. Ebya kuno – – ( Bya kuno: )

    62. Ebya kuno tebiisoboke : nga bamuwaayiriza mukazi mukadde

    63. Ebyali ebyannyu babikuseera : enkejje amazzi bagigaseerera mu luwombo, nti ofukamu matono

    64. Ebyama ebikulungutanye : bye bizaala ensobi

    65. Ebyanfudde bingi : ) agula mutwe gwa nte nti singa oguze enjere eya ssava, ne tumanya bwe bikufa ) enswa eruma mumwa

    66. Ebyange tebinfa bwe bityo : gwe mpola embuzi, ampa nte

    67. Ebya nkwegayiridde : bimenya omukono

    68. Ebyayanga : emmese by’erya mu kifulukwa

    69. Eby’e Buganda – – ( Eby’Obuganda byetegerezebwa: )

    70. Eby’embuga bijja kiro : obireke bijje

    71. Eby’embuga bimalibwa omuzadde

    72. Eby’embuulano tibyala (= tibyeyamba) : ) bw’ofuna nnyoko, kitaawo abula ) gy’osiba (= gy’oterekera) embuzi, enkiringi tizidda ) omuwuulu bw’afuna enkoko, omunnyu gumubula

    73. Eby’enkwatakwatanye : ejjembe ly’enkoko ku kugulu

    74. Ebyo bireetereze : w’amaaso by’aleetereza wa mwoyo

    75. Eby’obugagga ddiba : afuluma awalulira gy’ali

    76. Eby’obugagga ntuuyo : bw’owummula nga bikala

    77. Eby’Obuganda : byetegerezebwa nga kye bakutuma okireese

    78. Eby’obukanga tibiggwerawo : kafumita-bagenge w’akufumitira omuggirawo

    79. Ebyo bya mukazi na bba

    80. Ebyo bye binkanga : ng’omuwa-butwa awulidde kizuuzi

    81. Eby’okufuna : bikanula ttulu

    82. Eby’okulya bigonza engalo : eyakuwa omukazi omulaza olunwe

    83. Eby’okulya tibyandeeta : ng’omugenyi akiina nnyinimu

    84. Eby’okuwa bifa obusa : Abanaawa basuuza bbaabwe

    85. Eby’olutabaalo tibidda ka : nga tibannakosa mu bbwa

    86. Eby’omugagga bijja (= biyingira) kiro : bw’alaba ekikere (or: ekisolo) ng’agoba

    87. Eby’omugagga bijja byokka : omusota tagukkiriza kujja gy’ali

    88. Eby’omugagga bivunda : bw’alwala ebbwa, ng’anyiga (or: sso ng’ebbwa bwe limukwata ng’anyiga)

    89. Eby’omu nju : tebittottolwa

    90. Eby’omuweereza : bye bigula omwenge eddenge teete teete

    91. Eccwampa tebula byayo

    92. Eddagala ekka : lye lituuka ku ndwadde

    93. Eddalu ekkazi : likongooza bba waalyo

    94. Eddiba likaze : ennyomo zikolonge

    95. Eddiba ly’empala-kitale : basoosootola emmere nga bakomerera mmambo (ge maviivi)

    96. Eddiba ly’empala-kitale : erirezebwa amaviivi

    97. Eddiiro likunnaanya

    98. Eddya eddungi : lifumbiza ne waalaga

    99. Eggayana (= eggayano) liggwe ku kyalo eggayannano: )

    100. Eggeyenguzi ligeya omwami

    101. Eggumba ndiwe ani? : nga gw’anaaliwa amulabye

    102. Eggwanga ery’okumpi : terirwa kudda

    103. Eggwanga n’eggwanga : liggwera ku mwenge

    104. Eggwanika ly’omugagga n’ery’omwavu lye limu

    105. Eggye ekkise : lirwanira mu kyama

    106. Eggye lya Kabaka : teriggwa nnyuma (= mabega)

    107. Egindi wala : nga tekuli mumanyi

    108. Egwana mpotofu : ng’alina ky’aliira

    109. Eka egwana mukazi ne bba : atalina mukazi azimba ekibanja? In a home there should be wife and husband : does a man with no wife put up a plantation?

    110. Eka eteefe – – ( Teefe: )

    111. Eka ne mu kibira : nsobeddwa

    112. Ekiba ku mulungi : kimanyibwa dda

    113. Ekibandula enzige : guba musana

    114. Ekibanyi kigudde n’amenvu

    115. Ekibaawo kimala : omukwano guloga enjala

    116. Ekibaawo kye kimala : ennyindo y’enkoko kye kyenvu

    117. Ekibbirize : si kigwo

    118. Ekibi kigwana wala : ne kitaba ku luuyi lwammwe

    119. Ekibi kikira ennoma okulawa

    120. Ekibi tekibula musombi : ekigere kitunda ekiwanga e Bunyolo

    121. Ekibi tekirinda agenze mugga

    122. Ekibojjera ku lwazi : kyesiga mumwa mugumu

    123. Ekibuga kifukamiza ente

    124. Ekibulako obukulu : tikifa

    125. Ekibula omwavu : kye kimutta

    126. Ekibunza eggwaatiro : eba enkuba okuyinga

    127. Ekidiba kidda waabukyo : essaaniiko mu lusuku

    128. Ekifa mu ffumbiro : omufumbi ye y’abika

    129. Ekifa mu nnyanja : kibuuzibwa muvubi

    130. Ekifaananyi : kissa ensekere

    131. Ekifaananyi : si luganda

    132. Ekifo ekimu : tekisala magezi

    133. Ekigaluza ow’ennombe : ng’owa ky’obinda akuli bubi

    134. Ekigambo ekirungi : kisuza mpisi ku lugo

    135. Ekigambo ky’emisana : tekiggwa bumu

    136. Ekigambo si mutwalo : nga gye bakutumye oyagalayo

    137. Ekigambo tekitomera mpagi : singa eby’omu luuma bitomera emiti

    138. Ekigaanira mbegera : mmere kuggwa mu ddiiro

    139. Ekigaanira omuddu : liba bbwa lya mu mutwe

    140. Ekigere kikyali ku ttaka : tikyewala nfuufu

    141. Ekigere ky’omukopi : ye nvujjo ye

    142. Ekigga kibi : tikifa nsonzi

    143. Ekiggwa : tekiba kinene

    144. Ekiggya omwoyo omubi : kiba kitono

    145. Ekigugu kya kabaka : kyeziziko

    146. Ekigwa : toddira

    147. Ekigwo ekimu : tikirobera baana kuyimba

    148. Ekigwo kya lwazi – ( Kigwo kya lwazi: ) Rub

    149. Ekijja obunaku kyemanya : ) ejjanzi terigenda na nzige ) eriiso lijja n’obu-kwina bwalyo

    150. Ekijja omanyi : kikunyaga bitono ekiddukano tekinyaga byenda

    151. Ekika kisiridde : olubugo mu nkwawa

    152. Ekikoloza omubbi (= engabi) : buba buyingirwa

    153. Ekikonyogo bakikasukira kulaalira : kidda na kirimba

    154. Ekikozza alima : kye kimunnyulula

    155. Ekikukubya nkuba : okiriira wakalu

    156. Ekikula kyerabira ekyakikuza

    157. Ekikulejje : ekikubira engalo emabega ne kimala kuyimba bulungi

    158. Ekikuli wala : empenduzo y’enona

    159. Ekikusamiza : kye kikusuula mu muliro

    160. Ekikuwa obulema : kye kikuwa amagezi

    161. Ekikwanguyira naawe okyanguyira : ) ekikajjo olya kibisi bw’olya ekyokye, ng’oli mulwadde ) empogola we yeeyasiza w’ogisusira ) eryenvu olya bbisi

    162. Ekikyo kikyo : n’ekya munno kya munno

    163. Ekimala mpaka : kusirika

    164. Ekimala omugole ensonyi : byeyazike nga babizzaayo

    165. Ekimanyire bwe kiba : emmese tetomera buziizi

    166. Ekimmanyimmanyi kikwasa – – ( Olummanyimmanyi: )

    167. Ekinaagomba : tikibuulirwa mulunnyanja

    168. Ekinaakulya kijja olaba : ekiwalaata mu masega

    169. Ekinaakulyako amenvu : kisookera ku kususa

    170. Ekinaakulya ogoba kijja (= okubirira kijja)

    171. Ekinatta amaka (= nnyini maka) : tekyeramba luggya

    172. Ekinaawola kikwokeza ki?

    173. Ekinene kigenda na kusingirwa : enseenene zigenda na vvu

    174. Ekinene kigenda na nduulu

    175. Ekinene kye kimira ekitono : emmamba emira enkejje

    176. Ekinene tikyetwala : kabaka ayingira ewa Kibaale

    177. Ekinogezi ekibeera mu ttimpa : kye kikukombya (kikongobya) engalo

    178. Ekintawa : naawe kirikutawa

    179. Ekintu ekirungi : kikuleetera obubbi

    180. Ekintu tekiwoomera matama abiri

    181. Ekinuuno tekimala munnyu

    182. Ekinyiigo : tekinyuza lubugo (or: bulago)

    183. Ekinyonyezebwa abangi : tikibula alaba

    184. Ekinyonyi ekibi : kibaagirwa (kimaanyirwa) mu bangi

    185. Ekinyumu ekingi (= ekiyinga) : kireka (= kyaleka) emmese obuwuulu

    186. Ekinywa ky’amaggwa : akisiba y’amanya bw’akyetikka

    187. Ekiragala kya kibira : tikibikka lusuku

    188. Ekiri wala – – ( Kiri ewala: )

    189. Ekiriggwa jjo : ) tekikuggyako munno ) tekikutunuza ng’alira

    190. Ekiriko atuma : ne nnamukago atuga

    191. Ekirikutta kye nditta : wabula ennyanja n’omuliro

    192. Ekiri mu bbanja – – ( Kiri mu bbanja: )

    193. Ekiri mu ttu : kimanyibwa nnyiniryo

    194. Ekiri omwange : akwettira obufumbo

    195. Ekiri waggulu bwe kiribwatuka : omwana aliyita nnyina

    196. Ekiri waggulu : kirwaza enkoko olukya

    197. Ekiroga emka : kusirika

    198. Ekiro kyakulimbye ki? : y’aleeta olugambo lw’enkya

    199. Ekirungi kyeresebwa : n’okiwa munno

    200. Ekirungi mannyo : oseka obikkako

    201. Ekirwa mu mutwalo : kiwumba

    202. Ekirya atabaala : kye kirya n’asigadde eka (= n’asigadde eka kimulya)

    203. Ekirya omunaku : tikimalawo (ekisolo)

    204. Ekiriibwa omukulu : tikibula nsaanu

    205. Ekiriisa enkoko omuddo : budde kuziba

    206. Ekiryo ekinaakuwonya : kikusooka obugujju

    207. Ekisa ekitagaana : kizaala obulimba

    208. Ekisa ekiyinga : kikulumya ejjenje

    209. Ekisa ekingi : kitta obwami

    210. Ekisa kitta : n’enge (etta)

    211. Ekisa ky’omugumba : kijja emmere eggwawo

    212. Ekisa ky’omuzadde : kijja emmere eggwawo

    213. Ekisala : kye kikuwa enjaliira

    214. Ekiseke ky’omunyumya : kijjula malusu

    215. Ekisigula ennyana : kiva mu kibeere (= kigiva mu kibeere)

    216. Ekisiimibwa omuyise : omutwalibwa tasiima

    217. Ekisinde kyo n’ekya munno gw’oyita naye : kye kimu

    218. Ekisirisa afumba : ajja okulya takimanya

    219. Ekisooka kye kikulu : ebigere bisula mirannamiro

    220. Ekisolo tekirya munaku

    221. Ekissa omukwano gwabwe mawolu

    222. Ekisuula entabi : kye kikuwa entindira

    223. Ekita ekitava ku ssengejjero : ye wankindo (= ya nkindo)

    224. Ekitagaanwa musana : bwe bakugoba mu luggya ogwotera mu nsiko

    225. Ekitaggwa ku ssengejjero : ye wankindo

    226. Ekitaakule : kizimba mu lumuli

    227. Ekitakusaagirako : naawe tokisaagirako evvuuvuumira tirisaagira ku mwennya-ngo

    228. Ekitali kikyo : bbeere lya muto

    229. Ekitaliiko bukojja tikiriibwa : ekitooke n’ekitembe

    230. Ekitali kyetegeke : omukalo gugoba embwa

    231. Ekitali kyogere : enseko zikiyitako

    232. Ekitali kyogere : kizimba ku mwoyo

    233. Ekitaliiwo : tekikaabya (= tekiriza) muto (= mwana)

    234. Ekitalo mazuuku : omwana okulya munne

    235. Ekitaliibwa tikirema kwala : ekikere kyayaza ennyama ku mutwe

    236. Ekitamba (= ekiziyiza) mka : kusirika

    237. Ekitasala kizigigwa omutaka

    238. Ekitatengezza : tikizza nvuma

    239. Ekitatta Muyima : tekimumalako nte

    240. Ekitava ku ssengejjero – – ( Ekita ekitava: )

    241. Ekitayogera : tikirema ayogera

    242. Ekitembe tikissa mirundi ebiri : wabula ekya Nnanteza

    243. Ekitentegere bw’okisubula tokivaako nga tikikusiize masanda

    244. Ekitentegere gye bakyagala : gye bakyaliirira omusala (or: gye kituula ku nketo)

    245. Ekiteezadde (= ekiteezaala) tekyala : kasooli agoberera muyini kwekoota

    246. a Ekitooke : kidda walime

    247. Ekitooke kyenkanya ne bannannyinimu

    248. Ekitta akimanyidde – – ( Kitta nkimanyidde: )

    249. Ekitta amaka : tikyeramba (= tikyewanga) luggya olumbe lwa ndiga luva mu luggi

    250. Ekitta engo : kigiyinga buzito

    251. Ekitta obuliirawamu : gaba mawolu

    252. Ekitta obusenze : buba bunaanya (= bunafu)

    253. Ekitta omukwano gw’abato : nseko

    254. Ekituuliriro (= ekituulirizi) : kimala enku n’amazzi

    255. Ekitundu kya gonja : kyamponya enjala ku Mulago

    256. Ekitwala omwaka ewala : nkuba kubula (= eba nkuba obutatonnya)

    257. Ekivume : tekimenya ggumba

    258. Ekiwemula omukuumi w’awaka : mawolu

    259. Ekiwera mbegera : emmere okuggwa ku lujjuliro

    260. Ekiwera mu ttama : kye kikuwa envunyuula (= engaaya)

    261. Ekiwooma : kye kifulula obukulu

    262. Ekiwoomereze ekitata (= ekitaggwa) : kizaala enkenku

    263. Ekiwotoka tikyala : omukalo gwa njovu bagufumba mu nsaka

    264. Ekiwuugulu bwe kikaabira mu luggya Iwo : ng’ennyumba omenyawo

    265. Ekiwuka ekitaluma : ye nte y’abaana (abato)

    266. Ekiwumbya engalabi : guba mwenge okubula

    267. Ekiyini kibi – – ( Kiyini kibi: )

    268. Ekiyinula ennyana – – ( Ekisigula ennyana: ) Munno

    269. Ekiyiira omunaku : kigwa mu vvu

    270. Ekiyisanyo : amalusu n’eddookooli

    271. Ekiyita waggulu : kirwaza enkoko olukya

    272. Ekiyita waggulu : otega wansi emngu terya bire

    273. Ekiyombya mwannyoko : ky’otenderako balo mumwa?

    274. Ekiyonjo ekitono – – ( Omuyonjo omufunda: ) Munno

    275. Ekizeezengere kibaguliza okukaaba

    276. Ekwata omwami : tereka muganzi waka

    277. Ekya bangi : kibuna engalo

    278. Ekyagaza omubi : omulungi takimanya

    279. Ekyajja obunaku : ejjanzi sirigenda na nzige

    280. Ekyakutuma okusamira : kirikwokya omuliro kinaakusuula mu muliro)

    281. Ekyalo ddiba lya mbogo : terizingibwa omu

    282. Ekyalo ekitaliimu busikwasikwa : kizikirira

    283. Ekyalo ekivuddeko omumanye : okiraza mumwa

    284. Ekyalo ky’omukadde : jjingirizi

    285. Ekyana ky’endiga : kiwooma kikyali kito

    286. Ekizikiza kiyamba mumizi

    287. Ekizirakizira : omukazi tabegera bba busera

    288. Ekkerenda liva mu lubaya

    289. Ekkonde evannyuma : lyasa omutwe

    290. Ekkonkomi ebbi : lye linnannyini kigagi

    291. Ekkubo erimu : lyassa wamusu

    292. Ekkubo litemwa mukulu : nga tebannabagoba

    293. Ekkubo ly’omulimba : liba ku lusebenju (= likala emanju)

    294. Ekkumi limu : terikyawa omu

    295. Ekkoma-mwaka : n’ebyayi osala bingi

    296. Ekuba omunaku tekya : esigala ku mutwe

    297. Ekyanika taaba bwe kikubirwa enkuba ebweru : nga nnannyinikyo taliiwo

    298. Ekyasooka kye kikulu : akakowekowe ke kakulira ekirevu (= enkowekowe zikulira ekirevu)

    299. Ekyasooka kye kikulu : eky’ensuuti ky’enkoko sikyetikka

    300. Ekyatta omwami nnakimanya : nti lwaki tewakyogera nga tannafa (= nti ekyakulobera okwogera awo kiki)? ( Olwatta: )

    301. Ekya weeraba : tikikuzibiriza budde

    302. Ekyekango : tekitya (= tekimanya) muzira

    303. Ekyekulumbaza tikituuka wangulu : singa enjovu etuuka ku bire

    304. Ekyengera amangu : kivunda mangu

    305. Ekyenyi ky’omubi : kye kisabira omulungi amazzi

    306. Ekyesiga omumwa omugumu : kye kibojjera ku lwazi

    307. Ekyetimbwa : kikira ekyebikkwa

    308. Ekyeyagalire : tekiri nga kikwatire (= tekikalaza)

    309. Eky’okulya : kikalula ttulu

    310. Eky’okwebikka kirintwala ekialo (= ekiwaalo) : ng’alabye bwesigiro (or: ng’olina gy’okisuubira)

    311. Ekyonooneka nga mmwenna mulaba : tokinenyeza munno

    312. Ekyuma eky’omuto : kikuggya empeesa embi

    313. Ekyuma kitya muweesi

    314. Ekyuma okikube nga tikinnafuyibwako mpewo

    315. Embaga enyuma kiro : bw’atagenda kubba, agenda kulwana

    316. Embaga ya mangu : n’ow’ettimpa aleeta

    317. Embazzi bagisaasira amalinnya

    318. Embi erumira ennungi okugitta

    319. Embiro entono – – ( Mbiro ntono: a)

    320. Embiro za wakayiba : tezimalako lusuku

    321. Embooge bw’ekona : ) enjagi totegana kusumulula ) muwogo tosumulula

    322. Embogo ezaala : n’omutyuma guzaala (or: ne Mucuuma azaala)

    323. Emboozi endagirize : egwana bayomba

    324. Emboozi ennungi : ekaatuula (= ekaatuusa) eminyira

    325. Emboozi ensuulane : egwana abayomba

    326. Emboozi k’egwe amakerenda : ng’omuyala atuuse we bafumba

    327. Emboozi teba nkadde : nnyiniyo y’agikaddiya

    328. Emboozi tenyumye : ng’asanze eky’okulya kiwedde

    329. Embuga ekwagala – – ( Mbuga ekwagala: ) Rub

    330. Embuga ky’ekuwa : kye kibeera ekikyo

    331. Embuga teba lusuubo

    332. Embuga tesiibulwa : nga si muganzi

    333. Embuga tezannyirwa

    334. Embugo ziwooma ntono : nga yeebikka bbiri, nga yeesiga ezo okumumala

    335. Embuulire tefa yonna

    336. Embuuze ze nva : nga mwannyoko y’azifumbye

    337. Embuzi bw’eva ku nnyiniyo : era n’omusumba tagisobola

    338. Embuzi ekogga : nnyiniyo n’agisanga

    339. Embuzi mulanga : amaziga bbule

    340. Embuzi terya ntula : nga yalabira ku nnyina waayo

    341. Embwa bw’ebula agyasira : teyigga

    342. Embwa bw’eggwa amaanyi : nga n’amaddu gawedde

    343. Embwa bw’olaba egoba ow’ekiwempe : ng’ow’eddiba tooyite

    344. Embwa engizzi (= enjizzi) : ezaala enkolya

    345. Embwa ennyingi : ziwabya omusu

    346. Embwa eyiggira gaayo : n’aga mukama we

    347. Embwa tiyeerabira yagyola

    348. Embwa yange tebba : ng’eyise ku lwa taaba

    349. Embwa zaafa : amagunju gayinaayina

    350. Embwege ziwa emmere obwami : nti emyuse ey’eggulo gye banaafumba jjo eriba Ssekiboobo nandiki Mukwenda?

    351. Emikkuto egyenkanankana : gye mikkuto

    352. Emikwano efa : ow’omuliraano n’atakukyawa

    353. Emirembe ngalo : buli ogujja gukira gunnaagwo (= tigyenkanankana)

    354. Emitawaana emingi : gikukuliza enjala ku ngalo

    355. Emitawaana emingi : gyaziyiza wannyindo okwekolera oluggi

    356. Emiti emito : gye giggumiza ekibira (= gye kibira)

    357. Emitwe emingi : gye givaamu ebigambo

    358. Emitwe emingi : mwe muva ekigambo ekituufu

    359. Emmamba tefa ttama

    360. Emmandwa lwe bagisingira : tesula (= ng’egenda)

    361. Emmeeme ekutundugga : nga kanyonyi akakwate mu ngalo

    362. Emmeeme engwa : ng’olabye akuwa

    363. Emmeeme etujuba (= etefumba) kigambo : ekwogeza munno ky’atalyerabira

    364. Emmeeme ewuula n’etefa

    365. Emmeeme gy’esula : ebigere gye bikeera

    366. Emmeeme katale : ky’esiima ky’egula (= oli ky’asiimamu ky’agula)

    367. Emmeeme si bigere : etuuka gy’otootuuke nga olowoozayo

    368. Emmeeme y’omukulu : esirikira bingi

    369. Emmeeme y’omutambuze : eruma madda

    370. Emmere embisi tekubya mukazi : kubanga akusaasidde enjala

    371. Emmere ennyingi : etta mwana wa boowo

    372. Emmere ewooma eggwaawo ng’oyagala

    373. Emmere ey’abatabaazi gye bagenda balya : twayita muno nga tweriisa enkuuli

    374. Emmere ey’omu : ewooma kwa njala

    375. Emmere y’eky’emisana : tegerebwa

    376. Emmese egenda okubba eby’omu nnyumba : ng’obunnya emaze kuweza

    377. Emmese ennenyi : tiyeesimira bunnya esinnana busime

    378. Emmese bw’olaba eruma omutwalo : ng’obunnya ewezezza

    379. Emmuli zigula ki? : y’akaza obusenze

    380. Emmundu w’eraga : ettawo

    381. Emmwanyi emu : yalima junwa

    382. Emmwanyi gye weesiga : tebaamu mulamwa (-= muwula)

    383. Emmya : kabootongo z’amala enkwale

    384. Empabati : esaabala mu luwero

    385. Empafu enkununkirize zimezza

    386. Empagi bw’ekukuba : toli muzimbi

    387. Empaguka ekendeeza atayunja

    388. Emka ennemeremu : zikubya mukyawe

    389. Empale ya lucoolo eba emu : y’ekyala, y’ekola emirimu

    390. Empande emu : eyiwa ekisero

    391. Empanga ebbiri tezisibibwa mu luwombo lumu

    392. Empape mpologoma : bw’erwala, ensiri erumika tebula byayo

    393. Empemukira busa : esuuza enkoko ejjanzi

    394. Empera tekwata magulu : ekwata akamwa

    395. Emperekeze tefuuka nnyini dda

    396. Emperese efa : ng’ewaabwe mirembe

    397. Empiiga n’empiiga : terima kyalo

    398. Empiima teseera – – ( Mpiima teseera: )

    399. Empindi zaafa : eggobe mu mutwalo

    400. Empisa gy’omanyi – ( Omuze gw’omanyi: )

    401. Empisi enzitira omwana : nga bali ku wuwe

    402. Emsi ey’amaddu : efa kiteteme

    403. Empola mpola : tyiisa obusera

    404. Empologoma ye bba obusolo

    405. Empooza eva eka : ng’emanyiddwa

    406. Empoza mbi : tebongola mannyo

    407. Empummumpu mu lusuku : kubanga zikoonola nnyingi

    408. Empunyiwunyi : ziramusa awaggale

    409. Emtte baaziwa okulya Masaka (Kyalugo) : ne zirya Kasaka (Bbaale)

    410. Emyasira ebiri : giwabya embwa

    411. Emyungu emiwagiikirize : gyasa entamu

    412. Encwampa tebula byayo : empologoma bw’erwala, kivu kye kirumika

    413. Enda mawogo : ezaala abalungi n’ababi (= ng’omubi azze ku mulungi)

    414. Enda ziraba

    415. Endege ziba nnyingi : ne ziyoogaana (= ne ziyomba, = ne zivuga)

    416. Endiga okusulika omutwe : tekugigaana kumanya mbuzi gye zizze

    417. Endiga w’ekootakoota : emanyi nga waggulu nga wala

    418. Endwadde ekula ekiro : y’aziika omuliro

    419. Endwadde ennene tewonera lumu : embogo bagifumita effumu limu?

    420. Endwadde etewona : ) ekuggyako erinnya ) emala eddagala

    421. Endwadde teriira mu nnamu

    422. Endwadde ya kibiribiri : ng’olangira (= nga n’okulangira eddogo)?

    423. Endwadde y’omukwano : busobya

    424. Endwadde y’omuto tekwata : ng’amuzaala muganzi

    425. Endya birungi : tegomoka (= tegimuka)

    426. Endya lumu : yazisa lajje

    427. Endiiro (= endiira) ewedde

    428. Endiiro (= endiira) y’okumpi terwa kudda : ejjobyo liddira mu mutwe

    429. Eneefa : tewulira nnombe

    430. Enfumo eyidde : ng’eri ku mugenyi

    431. Enfuna embi : ekira obwavu

    432. Enfuuzi : tefa nto

    433. Engabi eneefa : tewulira nnombe

    434. Engabi eyeewala : y’ekalubya ennyama (= ewangaala)

    435. Engabi tekooyera : awatali kibira

    436. Engabo enzira – – ( Ngabo nzira: )

    437. Engabo gy’otonnakwatamu : gy’oyita ennyangu (= gy’otenda obwangu)

    438. Engajaba : yeebakira emikono gyombi ne yeerabira ababbi

    439. Engalangasi aginoonyeza mu banne : nti banno balima, tolaba?

    440. Engalo ebbiri : ziwa obutwa

    441. Engalo ennyingi : ziwa obutwa

    442. Engalo ensa (enjereere) : ziwoomera nnyinizo

    443. Enge ensasulanye : y’erima kyalo? ( Empiiga n’empiiga: )

    444. Engobya n’engobya : zaasisinkana Kijonjo

    445. Engo ennafu : erya bbumba

    446. Ennoma tezirawa npumba : ng’ababo bakomyewo

    447. Epnombe y’ekikaayi (= ey’ekireku) : tekulagaanyisa na munno

    448. Eombo ekwata omwami : ) ebuna ekyalo ) tereka muganzi (waka)

    449. Ennombo ennungi : ekwogeza ku mufu

    450. Ennonza-oluganda : gye bayita ensebeezi

    451. Enjala akukulidde – – ( Njala: )

    452. Enjala bugumba : bukutumya n’ataakuweereze

    453. Enjala ekeeta

    454. Enjala eruma omuwuulu : y’etuumisa nnyinimu erinnya, nti Byakagambwa, emmere yaffe eyasuze tunaagirya ddi?

    455. Enjala esaza amagezi

    456. Enjala gw’eruma : y’atereka amawolu

    457. Enjasira ennyingi : ewabya embwa

    458. Enjogera embi teyuza bulago (= kamwa) : singa obw’ennaana bujjudde nkindo

    459. Enjogera ennungi : ) ereeta ekiswa mu luggya ) ereeta entunda mu luggya

    460. Enjogeziyogezi : etuuka nnyinimu ku muze

    461. Enjogeziyogezi : eziza enkoko amagi

    462. Enjovu teremererwa masanga gaayo

    463. Enjuba n’omwezi bwe byalwana : ne bigwa e Bakka, Wanga n’abiwanga

    464. Enjuba yeekisa (= yeekisizza) mu kire

    465. Enju y’omu nnungi : okuba ennoga akalanga

    466. Enkaaba ennyingi : tezza mulambo

    467. Enkaaga n’enkaaga e Ggomba tebanja

    468. Enkaliriza : y ‘eriisa enkoko y ‘omugenyi

    469. Enkalubo ekira amaluma

    470. Enkanula maaso yagoba olubende mu nju ne lugenda lubeera mu nsiko

    471. Enkasuka ennungi : y’ezza omusu

    472. Enkejje bwe muzirya enjokerere ( Gw’olya naye enkejje: )

    473. Enkejje enfu – – ( Nkejje nfu: )

    474. Enkerettanyi bw’ogitega amenvu : erya bibombo

    475. Enkima tesala gwa kibira

    476. Enkira ogirimba (= erimbwa) mukadde

    477. Enkoba z’embogo – – ( Nkoba za mbogo: )

    478. Enkobe ento eseka ekibira nga kiggya

    479. Enkodomali enywera amazzi ku nsuwa : sso nga waliwo olwendo

    480. Enkoko bw’ebulwa amagi : tebiika byenda

    481. Enkoko ekkuta : y’ebiibya essakiro

    482. Enkoko tebiika byenda

    483. Enkoko tekuba mpiiyi

    484. Enkoko y’omwavu : teggwa nneebaza (= meebaza)

    485. Enkoozikoozi : tekooza waaboyo w’etudde, = waayo)

    486. Enkuba bw’etonnya : ne bannamunye banaaba mu bitaba

    487. Enkuba ekuba omunaku : tekya

    488. Enkuba eritonnya ddi? : emutonnya (= ekutonnya) mu kamwa

    489. Enkuba eritonnya ddi? : ne tulya ku mpwankimpwanki w’alaba ekkovu asammuza oluti (= olusirinnanyi bw’alaba luyingira, ng’asammulira bweru)

    490. Enkuba eryokanga n’etonnya ne tulaba nsiisira we zenkanya omwoyo

    491. Enkuba eyinze : erobera emngu okweyanjuluza

    492. Enkuba ka etonnye : tulabe ensiisira we zenkanya emyoyo

    493. Enkuba teyaza kyayo : singa ekitoogo (ky’omu Kajjansi) bakitemya mbazzi

    494. Enku ennyingi : zitta mutyabi enziku etta mwenzi

    495. Enkula embi : ekaddiya ekikere nga kito

    496. Enkumbi bw’eggweerera : baginazako

    497. Enkumbi okubula : ewa munafu empoza

    498. Enkumbi tebba w’erimye

    499. Enkunguutale : etezebwa amayinja

    500. Enkusu eyali ekulabye : ekusuula omuzima

    501. Enkuyege esenda nswa

    502. Enkwale emu : ng’ebigere ossa mu kisasi

    503. Enkyukira : omugenyi gy’akuba ku lumonde

    504. Ennaku azanjazaamu kati : tafaanana kuzibaako

    505. Ennaku ennindiza : zitta amenvu

    506. Ennaku ennungi : tezikya bbiri

    507. Ennaku mufunza : tegwokya omu

    508. Ennaku teziba nkadde

    509. Ennaku z’abakyala : buli omu azisinda bubwe

    510. Ennaku z’abasajja : teziggwa matenda

    511. Ennaku z’embwa : n’atagifuna aboggoza

    512. Ennaku zigwana muto : bw’omubikira n’aseka

    513. Ennaku zikulaga omulimo

    514. Ennaku ziri wa zuukuka olye!

    515. Ennaku ziri mu kufiirwa : eyali mwannyoko, okufuuka kitaawo!

    516. Ennaku zisembera nga kikande

    517. Ennimi ennamu : tizisoboka

    518. Ennimira waabo : terimira mu bufumbo

    519. Ennimiro y’ewala : tekuleetera kisa

    520. Ennindiza etta amenvu

    521. Ennindiza yamezza Ssemitego

    522. Ennongoosereza : emasula omutego

    523. Ennume : ekula bigwo

    524. Ennume gy’egwa : we batemera

    525. Ennungu enkalirize ekisa : teziwona

    526. Ennyama enkapa esinga nva : enkalubo ekira amaluma

    527. Ennyama entono : okaayana eri mu nkwawa

    528. Ennyange teyita na kimbagaya

    529. Ennyanja ey’omukopi : ebeera ku lusebenju

    530. Ennyooma bakama : tenyooma omu

    531. Ennyongereza teba ntono : oluwandaggirize ku nnyanja

    532. Ennyongeza : tetta buguzi

    533. Ennyonyi enkulu : y’eragira (= ebuulirira) ento okwonoona (= okunya) mu kisulo

    534. Ennyonyi entono : yeekemba (= eyala) byoya

    535. Ennyonyi eteyise : ekololera makaayi

    536. Ennyumba bunyonyi : eteesa bwayo

    537. Ennyumba eteriimu mukyala : abaana tibakkuta

    538. Ennyumba ezimbwa ku bugenyi

    539. Ennyumba kibira : tegeyerwamu muntu

    540. Ennyumba kisaka

    541. Ennyumba y’ewaffe ngyeyabyamu : bw’aba yeesiba, ng’adda mu kisenge

    542. Ensawo ey’ataliiwo : ejjula amayinja

    543. Ensawo ey’omusango ebeera mu vviivi : olugira, nti gunzise mu vvi

    544. Ensawo ya mukulu wo : tekuterekera

    545. Ensawo y’omukulu : tebulamu zziika

    546. Ensega tegwa ku mulamu

    547. Ensekere ekulumye evudde mu lubugo

    548. Ensenza ennafu : etikka mukama waayo omugugu

    549. Ensiba embi : edibya mutere

    550. Ensi egula mirambo : nga tebasse wuwe

    551. Ensigalira : ebanjwa mugezi

    552. Ensimbi emu : ekummisa ekyasa

    553. Ensimbi emu kanyonyi : bw’otokatega tokakwasa

    554. Ensimbi emu : tekuba nnyonyi

    555. Ensimbi tezaalira mu ttaka

    556. Ensimbi ze nfuna zimpita mu ngalo : tatungiramu maliba, zireme kuyitamu

    557. Ensimbo efuna ginnaayo

    558. Ensi okufa : nnakasugga afuuka njagi

    559. Ensisinkano teba ya lumu : enkejje amazzi egaleka mu nnyanja, egasanga mu luwombo

    560. Ensi tekula lumu nga katiko

    561. Ensi tugituulidde : nga bagimenya

    562. Ensonzi bw’ekukuba mu ttosi : ogikuba mu vvu

    563. Ensowera ekwagala : y’ekugwa ku bbwa

    564. Ensowera ey’amaddu : y’efa ekigu

    565. Ensugga zigoba kisambu

    566. Enswa emu : ekira eddembwe

    567. Enswaswa eteeyanula : y’ereega engalabi

    568. Entajjukira : erireka omukadde ku lusozi

    569. Entalambula : eboza ennyama

    570. Entalowooza : tekuba bbiri

    571. Entamu bw’eyatikira omugoyo : tewaba anenya

    572. Entamu ennene : terya ka mufumbi nti suula empiso mu nnyanja tulabe oba onoogiggyamu

    573. Entamu ennyangu : bagitenda nnyo

    574. Entamu ewulira gwa luberyeberye

    575. Entamu gye wali ofumbyemu : togamba, nti ya nfumba mbi

    576. Entanya : y’ekonya amenvu (= etta amenvu)

    577. Entaanya : ow’amaanyi okulwala omunafu ne yeesekera

    578. Entasiima : ebula agiwa

    579. Entasumika : bagitenda wabiri

    580. Entate tezaalwa : amakondeere bagafuyira Sseguku, ng’enkumbi eyagalima bakweka

    581. Ente bwe zifa : amaliba gakyalira omwenge

    582. Ente enkulu evaako ennyuma : n’abaana bakulembera

    583. Ente ensibe : lw’efa lw’emanyibwako nnyiniyo

    584. Ente esomoka – – ( Esomoka: )

    585. Ente etali yiyo : togikubira kisibo

    586. Entetenkanya : ekonya obuto (= ezaala bigambo)

    587. Ente yange bbuuka-maziba : bwe wagifuna n’obuuka ennyanja

    588. Entokotoko ezadde embette : ng’omunafu azadde kaliira

    589. Entubiro eteekumire : tekukwasa ku nkanaga

    590. Entujjo ennungi : ekusanga na gwa lwayi

    591. Entumwa tettirwa gye bagituma

    592. Enva ez’amazzi : tezikuliisa maluma

    593. Enva ennungi : sizirwa kugaga

    594. Envuba temulya : nga gwe bakutte gw’otomanyi

    595. Envumbulira : eriibwa munaku

    596. Enzaala mbi : ekira obugumba

    597. Eradde, eradde : gye migogo

    598. Eriggwa likufumitira ku ttale : ate oddira eriggwa n’oggyaamu erikufumise

    599. Erigwa amakerenda

    600. Eri omugga gye tugenda : nti mala okundaga ku ntumbwe nti onooziraba nga tusomoka

    601. Eriiso ly’omukulu : awaddugala we walaba

    602. Eriiso nnamwanjula : likulabisa ky’otoolye

    603. Eruma nnyinimu : omugenyi agiyita biseera

    604. Erwanira obuko (= ku buko) : ekuuka ejjembe

    605. Erya mteeyite : si kkubo

    606. Eryato erikuwungudde : toliyita gwato

    607. Eryato lifa amagoba

    608. Eryato limanyibwa mugolomozi

    609. Eryokanga n’etonnya : ne balaba ensiisira we zenkanya emyoyo

    610. Esomoka tewoloma

    611. Essanyu lye nnina mulalu : baba bamubajjira envuba, nga ye azina (= babajja envuba eno ng’azina)

    612. Essanyu ly’omwokyi wa gonja : tannaggya, ng’akuba mu ngalo

    613. Essesema erimu : terikuziza ntula

    614. Essolo eggumba : bwe lidduka teribalira

    615. Essujju bbi likunamira – – ( Nsujju mbi: )

    616. Essuku eggimu : likummya obwami

    617. Eteefe – – ( Teefe: ) Ap

    618. Eteekutte : tekwefunguliza mwami waakalwala ejjute nga weefungula, nti liirino linzita

    619. Etemwa omukulu : tenyiiga (= tenyligwa, = tenyiigirwa)

    620. Etewulira mukama waayo : ebiika masumba

    621. Ettaka lirya : ageya mufu

    622. Ettufu liba wala : akatale k’emmese mu Busoga

    623. Ettutu lifumita likyali tto : bwe likula lisogola mwenge

    624. Eva ku mugendo : y’efuuka kaasa

    625. Eva olulagala : edda lulagala

    626. Evviivi : we livaako – – ( Vviivi: )

    627. Ewaabo bbanja : tegenda bbanja

    628. Ewaffe tutudde kitebe : enjala ky’etuula mu lubuto

    629. Ewaffe zirya ngugo : akuddiza maliba

    630. Ewooma mpotofu : ng’aliko ky’anaaliira

    631. Ey’ababiri : evunda

     

  • Engero za Baganda eza – F  – Luganda Proverbs prefix – F 

    Engero za Baganda eza – F  – Luganda Proverbs prefix – F

     

    luganda proverbs engero

    1. Ffe bamu! : bw’akwata aka munne, ng’assa mu nsawo

    2. Ffenna tuli byuma : twasisinkana mu ssasa

    3. Funa bangi : n’okuleekaana gy’akomya

    4. Funa eby’okuwola : nga n’ebintu eby’okuwoza mu mbuga olina (= nga n’eby’o-kuwoza)

     

  • Engero za Baganda eza – G  – Luganda Proverbs prefix – G 

    Engero za Baganda eza – G  – Luganda Proverbs prefix – G

     

    luganda proverbs engero

    1. Gabwatuka : ne gawera omuwumbo

    2. Gadibe ngalye : ng’embwa ebunza omuzigo

    3. Gafuma (= gamala okufuma) : bagabejjereza taaba nti nnabangogoma alina emmindi?

    4. Gakuweebwa munno : empogola egawa mususi

    5. Gakuweddeko : ng’ayombera gy’asaka nti jjo toliddayo? ( Amagezi gaku- weddeko: )

    6. Gakyali mabaga

    7. Gaali masane : ate ente enzirugavu okuzaala amata ameeru!

    8. Gaali masane : omusota okulinnya omuti, nga sigulina magulu!

    9. Ga luleeba : ganywebwa wa mwoyo

    10. Ga mulubaale : osiima olabyeko

    11. Gamuweddeko : ng’ayombera gy’asaka

    12. Ganaafa : nago gasalirwa essubi

    13. Ganaakalira ku nnyago : tiyekkaanya agafumbye

    14. Ganaakona : tegabuulirwa muliro mungi

    15. Ga nnyana : ganywebwa muwangaazi

    16. Gaanya bba : ng’alabye obugyo

    17. Gaasaaka ge gattula : ng’amuddako mulungi

    18. Gatutabye : tatta wa ggwanga

    19. Gava mu kulya

    20. Gayita ku kibi : ne gasekera ekirungi

    21. Genda eri e Mbaale mu Baganda banno

    22. Genkanyenkanye : y’amala atoma

    23. Geerwanyalwanya : gaagala nnyini nnyama

    24. Ggambo bbi :,lisangwa ku mwoyo (or: wamwenge alisanga ku mwoyo)

    25. Ggufa kkalu : bbula bulumo

    26. Ggwanga lya mwenge : liggwa na mwenge

    27. Ggwe bw’olaba ng’oli agalula effunfugu : nga talissangako?

    28. Ggwe oh mu kulya – – ( Oh mu kulya: ) Rub

    29. Ggwe oh mulimba nga jjembe : lisula ku kikondo, bwe bukeera enkya, nti nva Buvuma

    30. Ggyako omwoyo : nga muk’omubbi bwe yaggya ku kwebaza

    31. Ggyawo ekikyo ng’omwana aliko nnyina tannajja

    32. Gindi wala : nga tekuliiko muganda wo

    33. Gira tunyumye : bw’ovaawo akwetissa enju

    34. G’oziriza omulyango : ogasanga ku Mayanja

    35. Gubasaza mu kabu : enswa nnene

    36. Gubula yeeguya : tegukala

    37. Gugaba : munnange nno okoze!

    38. Guggwereddewo : ng’akukubye ku nnyindo wa luganda

    39. Gujabagidde gujabagiza) : ) ng’omunafu azadde kaliira ) nga ku ndali kuliko ensenke

    40. Gujaala : gwe gusibirwa empina

    41. Gulemye : eyalemera e Mmengo

    42. Guliko omuseesa : tiguzikira

    43. Guluma yaguzza : enziku teruma kkundi

    44. Gunadda ne nnywa : ) alinda okutoma ) talwa kuwuuba ndeku, nti mugu- mazeemu? ) asamba endeku

    45. Gunaanyula : tegubuulirwa muwemba – – ( Ogunaanyula: )

    46. Gundi apalappalanya : ng’atatte mukago

    47. Gundi ky’ajje yeetikke : ng’akootakoota

    48. Gundi oyo takuba : nga b’afuga bamuwulira

    49. Gundi wamu : ng’akubye ne kojjaawe akaliga

    50. Gundi yeetala : ng’omufumbo atalina ngabo

    51. Gundi yeeyolodde : atyatyala butyatyazi

    52. Gunsinze : aliwa bitono

    53. Gunzise mu vvi : nga ye yamwezaalira (= nga wa luganda, omusango gwe gusi- nze)

    54. Gusula : ) ne gutakusinga, nga mulungi ) gwe gukuwa empoza

    55. Gute ngutole : ng’Omuganda awoza n’Omunyolo (= Omuyima anaawoza n’Omuganda)

    56. Gutta bingi – – ( Omukwano gutta bingi: ) P

    57. Gutta nnyinigwo : nga guzise

    58. Gutta ento : ne gutasubwa

    59. Gutusse mu vvi – – ( Gunzise mu vvi: )

    60. Guva mu ngabo

    61. Guweddeko entontogolo : ennyonyi ziyita e ttale (= kkuutwe)

    62. Guwedde mirembe : akiina muyiisa

    63. Guwedde : ng’afunye gw’engabo (= ekyengabo)

    64. Guyimbye embwa n’okugulu : nga gulemye omusigire

    65. Guzzibwa omuganzi : omukyawe y’aguliwa

    66. Guzzibwa omwagale : ne bavuma omukyawe

    67. Gwa gonja gunadda : nga yayiisizza gwa mazzi

    68. Gwaka nga musana : kaakiro tabulamu (or: ak’ekiro tabulamu)

    69. Gwala mubisi : tegwala mwenge

    70. Gwali musala : gwafuuka kitentegere

    71. Gwa menvu teguggwe? ( Ogwa gonja: ) p

    72. Gwa ngalabi : tegunywebwa atudde wamu bagunywa na kuleekaana

    73. Gwannema : tateganyako

    74. Gwansinga : asinga emmere ewooma

    75. Gwa ntendewala : ) nga w’ayunja wagazi ) nga yazimba Bukoba mu ma- tooke amangi

    76. Gwayambadde : teguyitira awo (= tiguyita bwereere)

    77. Gwe bakwatira mu kituli : nga ye mubbi

    78. Gwe batakigambye : ) gwe kitalumya mutwe ) y’agamba nti atadde ebiga- mbo

    79. Gwe batakutte : talema kwegaana

    80. Gwe battira nnyina, si gwe bamuliyira : Lubya baamuliyira emituba

    81. Gwe batuma okuwera engalabi : tamala kuzina n’alyoka awera ngalabi

    82. Gwe baayogeddeko kambe kaawaase : tekaggwa masanda

    83. Gwe kitaliiridde nnyina : nti linda bukye (= nti ka bukye)

    84. Gwe nnywedde : gukwata engo mu mannyo

    85. Gwe wabbanga naye : bw’asula emiryango teweebaka

    86. Gwe wajjirira : teguba mulimu?

    87. Gwe watumanga : ng’agenda mbiro naye bw’olaba yekkaanya, ng’agenda ku- senguka

    88. Gwe wazaala jjo : akukubira pnoma n’ozina

    89. Gwe weeyigira : gwe gukussa (= gukukubya) ejjenje lifa bulanzi

    90. Gwe zisanga azigumira : ejjanzi terigenda na nzige

    91. Gw’ogaliirako : gw’oseera? Do you cheat the one from whose food (matooke) you eat?

    92. Gw’ogayunjira : y’akuyita Nnalyambe

    93. Gw’okiiya : oluvannyuma gw’obeera naye

    94. Gwokya bbiri

    95. Gw’olekera abato : gwe gunyuma

    96. Gw’olinda obuto : akulinda bukadde

    97. Gw’ologa amaaso : y’akugoba oluwufu

    98. Gw’ologa (= owonya) eggere : y’alikusambya

    99. Gw’olulambuza : y’alusalako

    100. Gw’olumirwa omutwe : akulumirwa bigere

    101. Gw’olumirwa omwoyo : alumwa (= akulumirwa) mutwe

    102. Gw’oluteebeza : si gwe lutta

    103. Gw’olya naye enkejje enjokerere : y’akuyita dduma bikalu

    104. Gw’olya naye : ) y’akubala embiriizi ) y’akuziga

    105. Gw’omanyi enfumita : tomulinda kugalula

    106. Gw’omanyi gw’osaagirasaagirako : evvuuvutunira lisaagira ku mutta-mpindi, eri omwennyango terigendayo

    107. Gw’omenyera mu nkejje : ewuwe alya luti

    108. Gw’omma amazzi : omusanga ku ssengejjero

    109. Gw’onooyota : togulinda kugwa manda

    110. Gw’onyoomera mu kkubo : eka we nga mugagga

    111. Gw’osenvuza mu buto : akusenvuza mu bukadde

    112. Gw’osoose obuliika : ow’omukago talawa

    113. Gw’osussa emmwanyi : omusanga ku yanja, ng’awungula

    114. Gw’otaayogereza naye : olaba awerekera ensusso

    115. Gw’oteeresezza mu mboozi, gw’owasa : nga mukyayogera bulungi

    116. Gw’otogenze naye – – ( Gw’otoyise naye: )

    117. Gw’otokuza : tomubuulirira

    118. Gw’otooliyise : takwonoonera kikyo

    119. Gw’otonnakaddiya : toguyita gugwo

    120. Gw’otoyise (= otayise) naye : si muzibu kulimba

    121. Gw’otozinanga naye : bw’asituka okuzina nga ggwe otuula

    122. Gw’owola otudde : omubanja oyimiridde

    123. Gw’owonya eggere – – ( Gw’ologa eggere: ) ,

    124. Gw’oyagala : omusalira omusango n’omuweerera ebintu by’okuliwa

    125. Gw’oyigiriza okulima : bw’ayeza takuwa

    126. Gw’oyigiriza okwesa (= ekyeso) : akugobya enkaaga

    127. Gw’oyita obulungi : y’akuyitaba kkabyo

    128. Gw’ozadde : akukubira ennoma – – ( Gwe wazaala jjo: )

    129. Gy’ava gaggya : ne gy’agenda gaggya

    130. Gye babitta gye bigenda : ettooke eddene libala mu ggwaatiro

    131. Gye babiyigga gye bidda : gonja omunene omusanga mu ssogolero

    132. Gye babutta : gye bweyuna ettooke eddene mu ggwaatiro

    133. Gye banzaalira mmanyiyo : ng’alina mukadde we amubuulirayo

    134. Gye bazireegera : si gye zivugira

    135. Gye biva tibirirema kuddayo : gw’okwata ku nkoona, naye akukwata ku nkoo- na

    136. Gye nva bangobyeyo : gye pnenda bannyazeeyo

    137. Gye watudde : nga bakulaga mulage

    138. Gy’ossa embazzi : tossaayo matu

    139. Gy’otega amaggwa gye bakuzza

    140. Gy’oterekera embazzi – – ( Gy’oyazika: )

    141. Gy’otosula : togerekerawo bibya

    142. Gy’oyazika embazzi : tossaayo matu

     

  • Engero za Baganda eza – J  – Luganda Proverbs prefix – J 

    Engero za Baganda eza – J  – Luganda Proverbs prefix – J

     

    luganda proverbs engero

    Jjembe ddulumi : olikwasa omwana n’akuba wansi

     

  • Engero za Baganda eza – K  – Luganda Proverbs prefix – K 

    Engero za Baganda eza – K  – Luganda Proverbs prefix – K

     

    luganda proverbs engero

    Kabaka afugira wala
    Kabaka akira oluganda
    Kabaka akussa owuwo : essanja libabula endagala (sso nga ba luganda)
    Kabaka muzaawula : nga wa malibu asanze we bafumba emyungu (= we balya ekibumba)
    Kabaka nnamunswa : alya ku nswa ze
    Kabaka nnyanja : etta n’atavuba
    Kabaka nnyanja : temanyiirwa
    Kabaka nnyondo : ekussa buzito
    Kabaka omuggya : agoba omukadde
    Kabaka tamanyi birungi : singa ekitoogo ky’afuusa olunyago
    Kabaka tatta : omusaakiriza y’atta
    Kabaka tayotebwa nga muliro
    Kabaka w’akuleka : si w’akusanga
    Kabamba-ggulu : ng’obwoya obw’omu kifuba
    Kabambaala : taganya nzige kusula
    Kabanda-majjwa : n’enkanaga azibuuka
    Ka bantende : asigaza misiwa
    Kabbiiri akira omutumba
    Kabbo ka muwala : kajja kajjudde, kaddayo kajjudde (ng’alina essimba)
    Ka beene : ng’akummye; we kenkana : ng’akuwadde
    Kabeera kannya : kanditumaze
    Kabine abina abasajja banne
    Kabirinnage : obulungi bwamulobera okuwanvuwa
    Kabizzi kato : kasigulidde enkulu ekkolero
    Kabootongo asigira ennungu
    Kabuga ente : ensimbi aina emu (nti ente egwe)
    Kabugumire : ng’ensingo y’omunafu
    Kabula-bugyo : ng’omukazi ow’envuma
    Kabula butegero : ng’ow’obusa asala omunnyu
    Kabula we kalaga : bakatema ngalo (or lunwe)
    Kaabulindiridde : ng’ekinnya ekiri mu mulyango ; bwe kitayasa nsuwa, kime-nya kugulu
    Kaabulindiridde : ng’enkonge y’oku kkubo; bw’etekukuba magenda, ekukuba amadda
    Kaabulindiridde : ng’omusanvu oguli ku nju; bwe gutakuba nnyinimu, ne gugi-ggala
    Ka buwere : yawanguza Buvuma
    Kabuze n’empulutu : anti oluwande lw’ekiwuubiiro
    Kabwa kabbi : kagumya mugongo
    Kadduubaale tanfuga : nga si mugole wo
    Kafa omukkuto – – ( Akafa omukkuto: )
    Kaafuma : ng’ensawo ey’ekiwero; bw’egwa mu mugga, towonya kantu, byonna bitobera ddala
    Kafumu ka muwunda : kafumitira eruuyi n’eruuyi
    Kagenda kalya : tikalaba nnaku
    Kagenderere ng’omukadde awuula (= akogga)
    Kagere kampadde : w’osanga nga balya
    Kaggwa ensonyi 🙂 ng’omwana abba nnyina (= kitaawe); ) ng’omukazi awoza ne bba; ) ng’alya ne mulamu we enswa
    Kaggwa ka ttovu : kasonsomolera ne gye katafumise
    Kaggye taba wabiri : ekitembe kissa lumu, wabula ekya Nnanteza
    Kagubiiru : nga mutwe gw’omusasi (= ng’ensikya y’omunafu); gugenda gwetisse, ate gudda gwetisse (= gugendera mu nku ne guddira mu matooke)
    Kagulumale : ng’omukazi alya n’abaddu
    Kagumba tekanyigirwa mu nnoga
    Kagumba weegoge : ng’emmere y’omulima
    Kajagira obuguzi : ddamu lye limugoba
    Kajjamni abalagadde ku bbwa
    Kakejje ntabula ku mbaga
    Kakerenda : kaava ku lubaya
    Kakowekowe kanda : katemereza ne we kataalye
    Kakoloboto Kabaka yamutuma okuwera ekisiibo : n’ate n’alya
    Kakulu asomba
    Kakulu : awo omy a ttooke
    Kakutungidde enkanamu : ng’ayomba n’ayonsa
    Kakyama mamera – ( Akaakyama: ) Munno
    Kakyali kansununwa : leka kaweze oluwombo
    Kalaba-njuki : y’addira omuliro
    Kalazaane : tekaggya buliika
    Kalema ka nsinjo : ekyuma kitema kinnaakyo
    Kaalengeera : ng’akakka k’abatabaazi
    Kaliba akendo : okalabira ku mukonda
    Kaliba kaki akalikugwa ku liiso? : ng’omunaku ayombye n’omwana wa boo- wo
    Kaliba kasajja : akuliisa engo
    Kakulu takulirwa : ekyuma tikikulira jjinja (= ennyondo tekulira jjinja)
    Kalifa aleka kalifa : ekiteme okulekawo ensukusa
    Kalimi ka mwewoze : kaweweera majja (= kajja kawewedde)
    Kalimi ka mwewozi : kwegonza; kajja ne sembera, nkubuuze
    Kalimi ke keeru
    Kalimi-ngobya : nga Kanyolo ak’oku muzibo
    Kalifa abiri : olonda ejjinja nga kalaba
    Kalinnimi : ng’omuganzi aloo awolereza
    Kalonda : ng’omusiri gw’omunafu
    Kalulwe : ) nnantaliirwa mu nnyama; ) tabula ku nnyama; omumyuka tabula ku mwami
    Kalya amaggwa : ke kamanya bwe kagakyusa
    Kalya bugalula : ng’omumwa gw’emmandwa
    Kalya buguga : ng’ow’obusa atatereka bugenyi; nti baganda bo bwe balijja, oli- bafumbira ki?
    Kalya kokka : keetenda okulya mpola
    Ka maanyi – kaliibwa na mbiro (= na ngabo)
    Kambayaaya kakaabya : nnamube olw’eggulo
    Kambe kaawaase : tekaggwako masanda
    Ka mbuukire baaba w’abuukidde : agwa mu ntubiro
    Kamegga enjovu : kenkana wa? ( Akamegga: ) III
    Kameze mu luggya : ng’osima? (akatiko) ( Asimba kasooli: )
    Kaami katono : okanyoomera (= okagayira) mitala wa mugga
    Kampwerenda : ng’ensimbi egula amaduudu
    Kamukago : okalya dda, kadda dda; ejjobyo liddira mu mutwe
    Kamu, kamu : gwe muganda
    Kaamukuulo : embuzi ennume erya olw’eggulo, ng’eraba enjuba egwa ng’efu- ndikiriza
    Kaamukuulo : ng’ensambu ya kasooli
    Kamuli kansaze : nga ggwe okagoogodde (= okagogombodde)
    Kamunye nnamukwakkula
    Kamunye ow’empaka : y’akubya nnyinimu enduulu
    Kamunye w’agwa : ) tewabula luyoogaano; ) we waba olugambo
    Kaamuwuube : ng’engalabi y’ekyengera
    Kamwa kabi : katta Siroganga (= kassa Siroganga)
    Kamwa kanfudde : ayomba n’ow’omuliraano
    Kamwa nga ggiira (= ng’eggiira) : aktunwesa omukyala
    Kamwenyumwenyu : embwa k’eseka mu luinbe lw’ente
    Kannabubwo : tikakirwa
    Kanaakuloopa : bw’okawa (= olumuwa) omwenge, kafuka ku mpagi
    Kanaakutanda : akuwa amazzi, ng’akulekera olwendo
    Kanaalusomba : ng’omuwuulu amuzza ku mmere
    Kanaaluzaaln : ng’omuwuulu amulisa ku mmere, y’azuula ekkovu
    Ka ndabe omusika : bw’alya azaala balongo
    Ka nduve (= ka nguve) ku ntono : ng’ow’ekibuga asanze (= ng’omuyala atuuse) we bafumba
    Ka ndye mmalewo : yeerabira olumbe
    Kaneene : ssala (= bunza) miya
    Ka nnananyi : mubbi tagenda na ndege
    Kange kakira kaffe
    Ka nguve ku ntono : ng’ow’ekibuga asanze we bafumba
    Ka nkuggye amaggwa
    Ka nkukyukire : omwana akyukira omulezi
    Ka nkutte kibwamo : wambwa ky’atta amagi
    Ka nkwasire : omusamaavu w’amannyo ayasira kasooli
    Ka nkwetegule : ejjanzi lyetegula mukazi muzadde
    Kannabwala : Omuyima k’akwata eminyira
    Kannantebya : ) ng’omubbi w’omunju; okumala okubba ate ne yeetaakiriza; ) ng’omulubaale ow’okumpi; kye yawulidde enkya, ky’alagula eggulo
    Kano nno keewaniko ng’aka makobe : gabala waggulu ne gagenda kubala nnu- nda
    Ka nsale (wo) eggoye : omuwa-butwa y’alisalirawo Bubiro
    Ka-ntanyi kaggweerawo : kafumita-bagenge w’akufumitira w’omweggiramu
    Kanyinyiggi : omukazi omunafu k’akaaba mu lumbe
    Ka nzigyewo akabega : Lukoda Baluubu
    Kapa w’etali : emmese yeekola ebigenyi
    Kasakkya : n’ataayanike abuuza omusana
    Kaasa ttaka, nga ggw’osima? : kalisansulira mu ttaka?
    Kasala becca (= bekkya) : ng’Omunyolo akubagiza Omuganda
    Kasennya-nku ze yeetyabira : ze zimwokya
    Kasiru akulembera : kagezi n’ava oluvannyuma
    Kasiru y’asooka : kagezi ajja luvannyuma
    Kasita guwedde – – ( Guwedde mirembe: )
    Kasobeza nga kutu : tikunywa taaba ne kumala kuleeta ebifeetete
    Kasobeza ng’enneebaza y’omwavu : ajja akaaba bw’omuwa, nti onnanze ki ssebo? ( Omwavu taweeka: )
    Kasobeza ng’omubbi ow’omu nju
    Kasobeza ng’ow’ekiwalaata : atudde mu mulyango nga balya; ogamba nti mpozzi atunula eno, kazzi atunula mu nju gye balya
    Kaaso ka mpanga : kalaba n’ekiro
    Kasookedde obirya (= kasooka mbirya) : leero toobisobole
    Kasooli alituyombya
    Kasooli w’e Ggomba : aliibwa na mbiro
    Kasolo akagenda (akanya) obwoya – – ( Akasuula obwoya: )
    Kasugga kagoba Idsambu : amazzi tigeerabira gye galaga
    Kaswa akam : bwe buzannyiro bw’endiga
    Kasiikuuzi akakubya emmomboze
    Kataggwa buto : ng’akafuba k’ennyonyi
    Katagirya : enkoko eribiika
    Kataligirya : erizaala
    Katangaala : kakira omuggyemu eriiso (= eriiso eriggyemu)
    Kateebulanya (= kubennanya) : ng’olutta ow’ettulu
    Kateegaya : ayingirira basajja banne
    Kateetemera : alifa olw’okubambira
    Kateeyanira : kafa omutego
    Kateezaala : tikaala
    Katikkiro yafa ndi Mugongo : nti kaakati oli muluusi? ( Okekkera ng’Omu- naawa: )
    Katiko ka mukyala : okakuba nnoga, nako kakukuba nvuba
    Kati onsanze : tokasikira mbazzi!
    Katonda akuwa nswa : ggwe okubirira?
    Katonda mbeera! : n’embiro naawe ng’otadde
    Katono : kazira mu liiso
    Katono keewaza : kakira eddene eddwadde (= erinafu)
    Katono ko (= akako) : kakira eddene erya munno
    Katubidde : ng’ow’ekirevu ageregeza
    Katula keebisse buka : naye mu mwoyo ng’ayogeza ekisa
    Ka tuwulire : asaabulula eriri mu kamwa
    Katyupya (= Kacupya) : ng’omunnyu ogukoza lumonde
    Kawakuzi : awakula ennombo ku bugenyi
    Kawuulu kagezi : kagenda okunywa ogw’obusogozi, nga kamaze okweyalira
    Kawuulu-ppumi : ng’omutwe gw’omunafu; gugendera mu nku, guddira mu ttooke
    Kawummunta okw’enjala : okw’ekyengera aba mulambuzi
    Kawumpuli agenda : n’okuba misota?
    Kawundo ka mputtu – – ( Akawundo: )
    Kawunguko : ng’ow’enkedi mu nnimiro
    Kayaayu : olukaatula erinnya, keekuba ensiko
    Kayemba nnantabuulirirwa : alisaabala obw’ebbumba
    Kayindiyindi kalangudde ebijanjaalo
    Kayinja tekanyigirwa wamu na ttooke
    Kayisanyo : amalusu n’eddookooli
    Kayita pirya : ng’ow’obusa agoba akayaayu
    K’eoma : kamanywa mubambi
    Ke weerimidde : kakira mbegeraako
    K’ezaala : k’ekomberera
    Keezimbira : tikaba kato; bw’ogenda okukwata akasanke, ogenda osooba
    Kiba kibi, kiba kikyo : gwe tikube ekyalo nga balangidde omukadde we – – ( Tekiibe kyalo: ; Ebya kuno tebiisoboke: )
    Kibatto : ow’ennungu ku mayinja
    Kibaawo kimala : amaaso g’omulungi galoga enjala (= amaaso g’omuganzi gama- la enjala)
    Kibaawo kimala : ennyindo y’enkoko kye kyenyi
    Kibaawo : ng’ekibugo ekikuuma empindi
    Kibaaze : ) ng’eky’omwanisi wa taaba; ) ensekere ky’eyita mu kiwalaata
    Kibi kigwana wala – – ( Ekibi kigwana: )
    Kibojjera ku lwazi : kyesiga mumwa bugumu
    Kibula abuuza : ng’erigenda emugga
    Kibula buguzi : kiddira nnyinikyo
    Kibuyaga agwe mu lusuku : kamunye agwe mu nkoko
    Kidda walime
    Kiddimusi (= kiddumusi) : tekinyaga byenda
    Kidiba kidda wabookyo : essaaniko mu lusuku
    Kifa mukokko : ng’etonnya mu balaalo
    Kifa omusana : nkuba y’ekinnyulula
    Kifundikwa kirinsabira : tafuna bwami (or: ng’asubwa)
    Kigabo kikadde : akyagala yakissaako omuwambiro
    Kigambo si mutwalo : nga bakutumye gy’oyagala
    Kigaanira omuddu : (liba) bbwa lya mu mutwe
    Kigenda kudda wa? : bw’asanga bw’ayisa bwe kisanga, bwe kikola)
    Kiggweeso : nga ne gw’oyagala mw’agendedde (= agenze)
    Kigya n’abagya
    Kigobero : kikira obugenyi
    Kigomba kikira omwana
    Kigudde mu ndira : ekimonde ekinene mu maaso ga muwuulu
    Kigula engabo kiddawo : ng’eyagigula wa maanyi
    Kiguumaaza : ng’ente esula ku kyoto; bw’owulira efuuwa, nti ekuma muliro; obudde okukya osanga vvu jjereere mu kyoto
    Kiguumaaza : ng’ow’ettulu atemya
    a Kigwa mu muliro : ng’embaala (= ng’ekiwojjolo)
    Kigwana gonja : nga bamuzaala mu Busiro
    Kigwo kya lwazi : bwe kitakumenya mukono, ne kikwasa omutwe
    Kijja omanyi – – ( Ekijja omanyi: )
    Kikere : ky’osammuza omuti, oluvannyuma okikwasako ngalo
    Kikira ennoma okulawa
    Kikira obusa : afumbirwa muggavu w’amatu
    Kikonde : kikuba all kum
    Kikonyogo : bakikasukira (= bakikanyugira) kulaalira ne kijja n’ekirimba
    Kilcoyo : tekiriisibwa maddu (= bw’okifumbya amaddu tokirya)
    Kikubuuseeko : ekyabuuka ku mugenyi omu
    Kikuffiriddeko : ng’endwadde y’enkoko
    Kikujjuko : ng’ow’ennungu ayita ku mayinja
    Kikulejje : ekigenda emug,ga n’emmindi
    Kikuuno : ng’olabye akukuunirako
    Kikwanguyira : ky’olya
    Kimala mpaka : kusirika
    Kimala okwola : bakikwasa engalo
    Kimaza bbiri (= nnya) : y’aliwa ogw’omugenyi
    Kimira mwoyo : ng’enkoko emira ensanafu
    Kimmanje : bwe kita (= okuta), ensuwa nga luggyo
    Kimpowooze : ng’ogw’amenvu
    Kimunkumunku : ng’omukira gw’endiga omuliire ku bijanjaalo
    Kimwa kya mugole : kijja ne siirye, kimala omuwumbo
    Kimwa-kitoole : ) ng’omukazi alya emmamba; ) ng’omusajja alya ebbumba
    Kimyanku ye mugabe
    Kinaabataya (= kinaabasobeza) : ng’amatooke amatono; bw’ogalya omu, toga-mala; bwe mugalya babiri simukkuta
    Kinaagomba : tikibuulirwa mulunnyanja
    Kinaakulyako amenvu : kituukira ku kususa; olumala okususa ng’alya
    Kinaataama : tekikomerekeka
    Kinaayokya nkimize
    Kinene kya nkukunyi : owanda mu ngalo amalusu n’olyoka okisitula
    Kinnanga : tekiggwaamu (= tikiggwaako) lumonde
    Kinnya kya mulyango : bw’otokigwamu mafuluma, okigwamu amayingira
    Kino kibatto : ow’ennungu ku mayinja
    a Kino kiggweeso : nga ne gw’ayagala mw’ajjidde
    Kino kiggweeso : nga gw’ayagala agenze
    Kino kinyeenya magi! : ng’enkoko ebiika endege
    Kino kirungi : na kino kirungi
    Kinsanze n’oluku
    Kintabuli : amalibu n’omuzigo
    Kinyiigo tikiyuza lubugo
    Kinyoola mumwa : nga gw’ageya wa kumpi
    Kinyonyi kibi – – ( Ekinyonyi: )
    Kirabise ng’Abaseveni bangi bajja kuddayo mu maggye : kubanga amagatto ne kabuuti baabitunda
    Kirabwa abangi : omunafu alima ku kkubo
    Kiralire : wa ddalu tawulira
    Kiraza mwoyo : ng’ebbwa eridda mu nkovu
    Kiraza mwoyo : ng’omuwuulu ayimba, nti ndibula naye; nti simanyi alibula na wange?
    Kirevu ntende : kyalekerera wante ne kikwata wambuzi
    Kireebereebe : ) ng’empagi ey’omu ddiiro; ) ng’amazzi g’omukonda gw’essu- nsa
    Kiriba edda : mmese ya ku mutala
    Kiriba edda : bw’aliba akootakoota, alingoberera
    Kiridde obwami : ekyamusengusanga akyerabira
    Kiridde obwami : tabula muganda we (= tekibula anda zaakyo)
    Kiridde nnamube : omunaku lw’ayiga okulonda
    Kiri ewala : mnduzo (= mndo) y’ekireeta (= y’ekiggya)
    Kiriggwa jjo : ) tekikutunuza ng’alira; ) tekikuggyaako munno
    Kiri mu bbanja : tekinunula mwana
    Kiri mulaala : ) teyeekolera luggi; ) omusigire teyeegulira ngabo
    Kiri mu ttu : kimanyibwa nnyinikyo (= nnyiniryo)
    Kirinde kiggweeyo – – ( Linda kiggweeyo: )
    Kirindizo : ng’aga Lubuga
    Kirinsanga ewange : emmese efiira mu bunnya
    Kirintwala ekipaalo : nga ne gy’alikiggya amanyiiyo
    Kiro kyakulimbye ki? : y’akuzaaza olugambo lw’enkya
    Kiruyi kya muzaana : kiggwera ku mmere
    Kiryango kibi : ekiyingiza ababi n’abalungi
    Kiriibwa atabaala : tikifa busa
    Kiriibwa omukulu : tekibula nsaano
    Kiryoka embi : kye kiryoka n’ennungi
    Kisaala munyazi : nti nnyinikyo eyakifuna anaakaaba musaayi (= okukira ald-funa)
    Kisala obulungi : kye kikuwa embikka
    Kisasa : n’ataaweese aganzika
    Kisawo ky’ataliiwo : kijjula mayinja
    Kisaayire okitte : akirinda kwa mweya (= kwa kyeya)
    Kiseke kya munyumya : kijjula malusu
    Kisekwa abangi
    Kisenyi (= kyoto) : nnantayombooza
    Kiserebetu : ng’omukkuto gw’amenvu
    Kisiibule : omusota bwoya
    Kisige : tikigatta na nviiri
    Kisigula ennyana : kigiva mu kibeere
    Kisikirize (= ekisikirize) : kyeggamwamu musana
    Kisiimwa omuyise : omutwalirwa tasiima
    Kisinde kyo n’ekya munno gw’oyita naye : kye kimu
    Kisisinkana ataakitte : ng’omutamanyapnamba asanze omwenda
    Kisookondwe : bw’okifumbira mu nva, tozirya
    Kiiso kya mbuzi : kirekerera omussi ne kitunuulira omubaazi
    Kisosonkole (kya ggi) : bakisuula mu luguudo
    Kisugga kya munafu : kye kitema omulima enkizi
    Kitagenda : azaala abagenzi (= kizaala abagenyi); ekikonde kisindika effumu
    Kitaka talya : atereka buteresi
    Kita kitava ku ssengejjero : ye ya nkindo
    Kitaakule : kizimba mu lumuli
    Kitali kibbe : eggufa osuula mu mulyango
    Kitange mmulaba : tekirobera musibe kubomba
    Kitamu kya muyiga : omuguzi akyegaanagaana
    Kitasimbwa : kyajja ne mukoka, kimala kibala emyungu emingi (= kibala ebita)
    Kitatta yima : tekimumalako nte
    Kitembe kissa lumu : wabula Nnanteza, kye kyassa emirundi ebiri
    Kitentebere : ng’omusajja alya (= alega) ebbumba
    Kitentebere : ng’omusajja akubira nva ekifo
    Kitentegere : bw’okisubula tokivaako nga tekikusiize masanda
    Kitentegere : we bakyagala we bakituuza ku musala
    Kiteezaala tekyala
    Kiti kya muwogo : gy’okisuula gye kimerera (= bakisuula obutadda ne kirokera)
    Kitonto(golo) : ggumbya ennyonyi
    Kitta nkimanyidde (= akimanyidde) : ennyanja etta muvubi
    Kitta engo : kigiyinga buzito
    Kituuliriro kimala enku n’amazzi
    Kitundu kya muwogo : bakisuulira butadda gye kimerera
    Kivu : kijjirira okuluma n’okutwalana
    Kiwaluko : tikinyaga byenda
    Kiwanga kya musenguse : kiva we bandikiziise, kigwa ku kubbo
    Kiweddeko abamanye : akiraza mumwa
    Kiweddeko endere
    Kiwola (= ekiwola) : bakikwasa ngalo
    Kiwooma magaaya : bw’oba okimize tokisesema
    Kiwombe y’eyiwa amata (ameeru)
    Kiwotoka tekyala : ) omukalo gw’embogo gugendera mu nkwawa; ) eddiba ly’engo balyesiba mu kiwato
    Kibuuka lubona mawano
    Kiyenjeezi : kigya n’abagya
    Kiyiifuyiifu : omugole ky’agwa ku nkyakya
    Kiyini kibi : kijjukirwa malima
    Kiyiira omunaku : kigwa mu vvu; bazibumbira okufa, ziramira mu kyokero
    Kiyirikiti kirinnyibwa buwaze : embwa bagikirinnyisa efudde
    Kiyita waggulu : otega wansi
    Kiyuuni kiriibwa omukulu : tekibulamu nsaano
    Kizeezengere : kitta wa mputtu
    Kizibu okulaba : ng’ekimuli ky’ekira (= ndaggu)
    Kiziribano : nga gonja omwokere musasa
    Kizzeeyo : mw’asiimira
    Kkomekkome : ng’erigenda emugga (= e Bubebbere)
    Kkomekkome omuzaalisa ku lubugo : bw’olaba ng’atutte olubugo, ng’omwana omu; bw’olaba ng’atutte embuzi, nga balongo
    Kkonde vannyuma – – ( Ekkonde evannyuma: )
    Kkonkomi bbi – – ( Ekkonkomi: )
    Kkubo likozza
    Kkubo litemwa omukulu – – ( Ekkubo litemwa: )
    Kkubo ly’omulimba – – ( Ekkubo ly’omulimba: )
    Kkumi limn – – ( Ekkumi )
    Kkumi lya mpisi : n’obuto nga bugenda
    Koogera ekibi : ne katatuulira awo
    Kojjange ammanyi : ekikere kyasubwa omukira
    Kookolo bba mabwa
    Kola ng’omuddu : olye ng’omwami
    K’olya enkya : k’ogwa nako
    K’onooweeka : tokalinda kusaabaana ttosi (= kusaaba ttaka)
    Kope : ng’amasavu g’engabi
    K’osima : k’olya
    K’otonnaba kumwesa : k’otenda obwogi
    Kozo mpola, tumalirize : nga munda yanyiize dda
    Kubennanya : ng’olutta ow’ettulu
    Kubula mwana : kwesitukira
    Kufuuyira mbuzi mulere : sso nga teezine
    Kukaddiwa : kudda buto
    Kulaba binene : si kuwangaala
    Kulaba nsega ya museera
    Kulaba obukulu : akuteebeza Obunyolo
    Kulemberamu : akulega ntumbwe
    Kulika empewo y’enkya! Praise for (the work in the field during) the cold of the morning
    Kulumwetu : ng’ensekere emnga
    Kulya mungu : buteesokoola
    Ku mbuga ndivaako bwereere : ennyama anyaga ya vviivi embi; nti nno singa anyaze ennungi
    Kumira mwoyo : ng’enkoko emira ensanafu
    Ku mumwa kuliko ekkubo
    Kunaaba kumirungusa : ng’ow’amalibu asanze bafumba emyungu n’ettooke
    Kunaabeera kubennanya – – ( Okubennanya: )
    Kunaaza mulungi mabega
    Kunguyiza : ng’omubbi owa mu nju
    Kunogola nsingo : ng’ow’ettulu alamusa ababiri
    Kuno kuseereza : ligenda mugga
    Kuno kwe kwaffe : takulaga gy’asula
    Kuno tekuli kabi : yeerabira ekigenyi
    Ku ntujjo : sikubula musiiwuufu
    Kuseka kamwenyumwenyu : embwa k’esekera mu lumbe lw’ente
    Kuseereza ligenda mugga
    Kusigalawo kuzirinda : ng’omwana w’omufu asaba ow’omulamu olubugo
    Kusooba si kubba
    Kusula kudda buto
    Kutta : kulimu ki? Killing? What good is in that? Referring to war or a skirmish
    Kutussako-akasiiso : ow’endali k’assa omukukumi
    Kuwala nswaswa ku lwazi
    Kuwerekera nsusso : owa busa bw’awerekera ab’ewaabwe
    Kuwoleza mukazi gye yanobera
    Kuyitaba wangi – – ( Okuyitaba: ) Rowl
    Kuyita kulaba ow’amalibu ng’asanze bafumba ebikongo
    Kuyitira mu biryo : ng’akwagaza olutalo
    Kuzaala kulimu ki? : nga gwe waza?la takuwulira
    Kuzaala kulungi : nga gwe wazaala akuwulira
    Kwa mwezi : baamuleka aale
    Kwana bangi : weesige batono
    Kwata n’owaayo : nga yasikira musikire
    Kwebaka kufa – – ( Okwebaka: )
    Kwe galaba : omugumba ku bba
    Kwegendereza : ng’ow’amayuuga ayita ku lutindo
    Kwe kuwamnya : ng’abulidde embiro; nti aligoba wa mmindi
    Kwemmembekedde : ng’eya wakati
    Kwe nkuba omuggo
    Kwerinda si buti
    Kwetaganya : ng’akyawa gw’ayita naye
    Kwolera mri (= essalambwa) mu bunnya
    Kya bangi : ) kibuna ngalo; ) kijjula ngalo ng’olabye akwolesako; ) kinoga (= kirondamu) nnawalubwa
    Kyafa kirina ki? : nsawo y’omuwuulu
    Kyaffe babiri : bw’efa esula
    Kyajja na mazzi : ne kibala ennunda
    Kya kagambwa : ng’omuwuulu anaatuuma nnyinimu erinnya
    Kyakatuuka : tekibula mutengeetero (= mutengeeto)
    Kyakayiga bw’akuba engalabi : tayimbirira
    Kyakonye : tekiwulira muliro
    Kya kuba : tagaanira muggya we
    Kyakula ggala : ng’emmese esula omw’omunafu
    Kyakula ndaba : ennyanja etta omuvubi
    Kyakulumbye : tekizzikayo
    Kya kuno bwe kityo : avuma mwami
    Kyakuwangaaza : k’omere ejjobyo ku mutwe
    Kya kwambala : kitambye amagero
    Ky’aleeta : tokizzaayo
    Kyalemye : ng’omwana alemye nnyina okumubuulira
    Ky’aligamba : ndikikola
    Kyali ky’obulungi : kifuuka kya bubi
    Kyaliiro kya mmere : bakyagalira mu ddiiro
    Kya maanyi : kiriibwa na ngabo
    Ky’amukoze : enkoko ekikola baana baayo; ky’ejje ebazaale ng’ebafuula ntebe
    Ky’amukubye : Kawuta akikuba ente mu lubiri
    Kya mummi : okiriira ku mwana
    Kyassanga : akomereza ndu
    Ky’atalabangako bwe kituuka : taldtegeera
    Ky’aterekera omulamu : tekivunda
    Kyazze : tekizzikaayo
    Kye banjagaza : bw’atabaala tadda
    Kye baanoonyezanga embazzi : kibuyaga asudde
    Kye bavumagana : kye balya
    Kyebonere : ng’amasavu g’engabi
    Kyebonere : ow’entumbi ng’ameze ebbango
    Kyegombe : tekirwa kubula (= kuggwawo)
    Kyejjusa : ng’eyakwana ow’amayuuga
    Kyekango : tikimanya muzira
    Kyekulumbaza sikirya : effa-mpewo ndiwa nnyinimu
    Kyemanyikiriza : ng’abaleeta omumbejja omubi
    Kyemanyikiriza : nga Munnabusiro omubbi; nti ndi ku Bbira awo
    Kyemanyikiriza : ng’omulungi eyeetuuma Nnabiweke
    Kye ndikuwa olikwasaako ebbiri : akuwa lumonde wa bikuta
    Kye nkola bannange : saagala bakinkole; ng’omubbi bamubbye (or: ng’omu-sezi bamuseze)
    Kinkubidde mu nnimiro : ) n’okubunga ng’obunga; ) ng’ezzimu eggumba
    Kye nkulekera olyanga : bwe yeerabira ensawo, akoma mu luggya ng’agiddira
    Kye nkwagala : kin mu jjinja
    Kye nnalaba ewattu : sikitenda mu ddya
    Kyenyi kibi : tekirukirwa nkundulu; omala nga bambalikawo
    Kyenyi ky’empumi : tekirukirwa nkundulu
    Kyenyi ky’omubi : kisabira omulungi amazzi
    Kyerabirwa mugambi : naye omugambibwa takyerabira
    Kyeresebwa : n’okiwa munno
    Kyereeta : ng’omususi w’amenvu
    Kyerondera : taba mubbi
    Kyeroopa : nga w’ettu ly’empande
    Kye sirya, mbuusa : omuyaayu ndaba ddiba
    Kyetta ng’eya zigoto : amayembe ezza mu kyenyi
    Kyetunda : ng’ow’ettulu asima enju
    Kye wajja okulaba, olyekkaanya : omunya gwekkaanya omunyale
    Kye walabye : kye kiba ekikyo
    Kye-walyanga : bw’olaba ennaku olekayo
    Kye wazadde : tekiba kibi
    Kye weetema olwadde : bw’owona tokiwa
    Kyeyagalire : bbwa lya njola
    Kyeyendere : bbwa lya njola; bwe likutanirira, tonyiiga
    Ky’ofa togabye : Walumbe y’agaba (= akigaba, = akikugabira)
    Ky’ofuna oyagala : bwe kikudibirira (= bwe kikutamirira) oyita Katonda, nti Ayi Katonda, singa okinzigyeko!
    Kyogereko : tekirema kubaawo
    Ky’ojje obege : ng’oli ku bbiririvu
    Ky’okisa ewannyu : omulubaale y’akyogera
    Ky’okoze, enkoko – – ( Ky’onkoze: )
    Ky’olabako ky’obuuza? : nti Endiga yazaala bumeka?
    Ky’olaba omu : kikussa matenda (= makunga)
    Ky’olabye : gonja akiraba kwa njala
    Ky’oleka ennyuma : kye kikusinza
    Ky’olimba obuko : kye kibutta; ndikuttira enswa, ng’ekiswa kikotera
    Ky’olyako omuddu : kye kikuseenyeza enviiri ku mutwe
    Ky’olyako omujjwa : kye kimuyombya
    Ky’omanyiira bwe kiba : emmese tetomera mpagi
    Ky’omanyiira bwe kiba : amaaso g’omunya tegafa munyale
    Ky’omanyiira tokitya : envubu tetya nnyanja
    Ky’omummi – – ( Kya mummi: ) ,
    Ky’onkoze, enkoko ekikola bwana bwayo : ky’ejje ebuzaale, ng’ebufuula ente- be yaayo
    Ky’osimba onaanya : ky’olyako ettooke
    Ky’oteebeza embazzi : kibuyaga asudde
    Ky’oterekera omuganzi : mukyawe y’akirya
    Ky’otobuulirako munno : ) enseko zikiyitako; ) emmese ekibba
    Ky’otolya : okiwa banno ne bakirya
    Ky’otoolye kukkuta : okirekera abaana ne balya; nnasswi takwata ku nkejje
    Ky’otoolye : tokigobako mbwa
    Ky’otomanyi bwe kiba : amazina ag’ekirevu olabira ku mmere
    Ky’otomanyi : matooke magoye; togamanyi muwendo
    Ky’otonnalya : tokyesunga; ettooke balitutte kiro
    Ky’otonnalya : tosooka kwasama
    Ky’otoowe mukulu : tokimulimba
    Ky’owa omutomi : olyako
    Ky’owola otudde : okibanja oyimiridde
    Ky’oyagala kikuseeza : Omunyolo amalibu gaamuttira olubimbi
    Ky’oyagala : okigundiza
    Ky’oyagala tekijja gy’oli : Nnabuzaana akwata Banyolo
    Ky’oyagala tekikwagala : gy’okuba olubuto, entumbwe ekubayo mabega
    Ky’oyagala tekikwagala : omwana wa mwannyoko akula nga nsujju
    Ky’oyagala tekikwagala : singa emmere esula mu ttama
    Ky’oyagaliza embazzi : kibuyaga asudde
    Kyuma kitya muweesi