Engero za Baganda eza – A  – Luganda Proverbs prefix – A 

Engero za Baganda eza – A  – Luganda Proverbs prefix – A

 

luganda proverbs engero

1. Ababiri babibira ebigambo : naye abasatu babisattula

2. Abaddeko kizimu

3. Abafugibwa ngabo : atannagikwatamu ye agitenda obwangu

4. Abagagga n’abagagga baagalana : ekirevu kiyita ku bisige ne kigenda kyegatta n’enviiri eziri ewala

5. Abaagalana tebafunda

6. Abaganda bakaabira ekitali kyabwe : amaziga ne gajja

7. Abaganda baakalya olumanyo : buli ajja nti Nkonge wuuyo

8. Abaganda bamanyisa akataayonka

9. Abaganda busa bwa mbogo : bukala kungulu, sso munda mubisi

10. Abaganda kye bavuma kye balya

11. Abaganda mwennyango : bagweyokya balaba

12. Abaganda mwetooloola emiyagi : nti tuloga akafumbe

13. Abaganda nswa engabo bazisuuliranga ku mabega

14. Abaganda nswa : zeebikka kungulu

15. Abaganda nswenke : kasukusuku tikalina nkuyege

16. Abagenyi makondwe : agamu gasegulira gannaago

17. Abakadde ka batabaale : nga talina wuwe naye obanga alma, Abakadde bayinze

18. Aba-kali-buti baseka : naye aba-kali-maanyi bakaaba

19. Abakazi ndagala nnamu – – ( Abalungi ndagala: ) p

20. Abakondeere : bakwanya mikka

21. Abakopi mayenje : gagwa walime

22. Abakopi muwemba : bw’ogusaayira, kudda mulala

23. Abakulu balya bulungi : ye agwa n’olusuubo

24. Abakulu n’abakulu tibaleekaana : ) singa Nnamasole ayitiriza Mulere ) ekigere we kifuluma kiwakanya kinnaakyo

25. Abakulu n’abakulu tibaseerana mukubi (nva) : nga za mazzi (= nga si za munnyu)

26. Aba keno tebanjagala : nga ayambadde buzina

27. Abala ennage : ava ku emu (ng’aweza omuwendo gw’ayagala)

28. Abalamu baseesa gwaka

29. Abalamu magoma : gavugira aliwo

30. Abalenzi bagabega nga bagaaya : abaguliza omukazi

31. Abalenzi, mugawe ebyala : nga w’atwala w’afunze

32. Abali awamu : tibalema kuyomba

33. Abalirira ekigula (= ekyagala) enkumbi : tawa munne ssooli ddene

34. Abali wano : balwanira ebifo

35. Abalungi mbwa ya nnamaaso : bw’etebba n’eyigga

36. Abalungi ndagala nnamu : teziggwa mu lusuku

37. Ab’amaanyi babiri : ennyumba emu

38. Ab’amannyo amabi : Katonda b’awa ennyama

39. Abaami basatu : entebe emu

40. Abaana ab’omwavu : bakuza ab’omugagga

41. Abaana ba Kintu : tibaggweerawo ddala (= tibaggwawo kufa)

42. Abanaku bamanyagana : empologoma bw’erwala, ensiri y’erumika

43. Abaana tebakkuse : ng’alabidde ku lulwe

44. Aba n’ebingi ng’abimma : aba n’ebitono ng’abigaba

45. Abangi babi kulya : naye ku mirimo balungi

46. Abangi be batta ensonzi

47. Abangi bwe bakusiima (= bakwebaza) : ng’olubimbi luweze

48. Abangi tebawulira : wabula enkuba y’ebawuliza

49. Abangi tibasiimira ddala

50. Abangi : tiwabula atoma (= anyiiga)

51. Abangi we basimba olunwe : we kyabikira

52. Abantu balamu : bitooke bisalire tibyekwekebwamu

53. Abantu balamu : omwennyango bagweyokya balaba

54. Abantu balamu : tebeesigwa Jjunju bamutebuka okutta Mayembe

55. Abantu magoma – – ( Abalamu magoma: )

56. Abantu baseesa gwaka

57. Abantu basiima bakyagaaya

58. Abasajja mivule : giwaatula ne giggumiza

59. Abasajja nsolo : ezimu zirya zinnaazo

60. Abasajja ssubi : erimu lisiba linnaalyo (= buli erifuluma lisiba linnaalyo)

61. Abasa n’abasa : abatasinrjana mka (= tibaseerana)

62. Abatabaazi (or: ababaka) basula ku luba (= basula kumpi)

63. Abataka abaagalana : be balima akambugu

64. Abataka mbizzi : bakkuta ekiro

65. Abataka nkwenge : gw’olya naye ye akutta

66. Abataka tebeesigwa : omuntu enviiri z’azaalibwa nazo, bw’afa nga zivaako, ng’asigaza amannyo agaamera obukulu

67. Abatongole bikya bya mbuzi : tibyegaana mugwa

68. Abatono : balwanira mu ssanja

69. Abayita ababiri bajjukanya (= bejjukanya) : enviiri zikulaga (= zikutegeeza) engo, bwe weesisiwala

70. Abaziika abafu okumpi : be babaleetera okululuma

71. Abeegeyera ku nsiko : be bawa abataka empoza

72. Abeggami b’enkuba bagenze? : nkuwe erimonde lyo eddene

73. Ab’ekika bita : bikoonagana

74. Ab’emka ababiri : sibawala luga

75. Abeera awawe tabulako ky’akola : ekirevu kizina kirabye emmere

76. Abika atali wuwe : abika ayanjala engalo

77. Abikka ebibiri : tabojja

78. Abikka ku maddu : nti malako ompe eggumba nti ogenda kulyambala mpogo? He barely hides his desire : (who says) finish off the meat and give me the bone (question) do you want to use it as an anklet?

79. a Aboogezi abangi : batwala embwa mu katale

80. Ab’oluganda baagalana : nga bombi bali mu ngoye (= nga bonna bali mu mwera)

81. Ab’oluganda balimpolera : kazzi abola

82. Ab’oluganda bita : bikoonagana ne bitayatika

83. Ab’oluganda bwe bayomba : tossaawo kikyo

84. Ab’oluganda n’oluganda tibaagalana : essanja lyokya ebitooke

85. Ab’oluganda olaba nga basuulana embazzi : nga banaagikumma

86. Ab’omugumu baba bakaaba : ng’ab’omuti baseka

87. Abonaabona n’omulwadde : si ye amusikira enswa tezibuukira mu mpampaga-ma

88. Abuulira alowooza : asirika akira

89. Abumba mbi : assaamu n’ekibya

90. Abutise amatama : nga nnyinimu abba

91. Addinnana amawolu : y’agaggyako omukkuto (= y’agejjako)

92. Afudde kituyu : ng’amenvu

93. Afuna : aduula

94. Afuna abangi : tayombera kalali

95. Afuna eby’okuwola – – ( Funa eby’okuwola: ) Rub

96. Afuuye ennombe : nga talagaanye na bayizzi

97. Agabira abangi : abula gw’akkusa

98. Agafaayo? : tugasuula ku nsiko agammuka ge tunywa

99. Agafunda : gadda ku mwala

100. Agakuyunjira amangu : gw’oyita nnalyambe

101. Agalabagana : gatyannana aga Mbajja ne Mugema

102. Agalamidde : tabula gw’atta

103. Agali awamu : ge galuma ennyama ow’amalibu akiina wa ngereka

104. Agambagamba enfuuzi : y’agituubyatuubya

105. Agamyuka omutezi : ge gamyuka n’akasolo

106. Agaana bba : abula obugyo

107. Aganaalya n’agataalye : gonna ku nte

108. Aganaanyuma : tegalinda nnoma

109. Agaanyi mukama we : ng’alabye obugyo

110. Aganywebwa omuto : omukulu y’ayiwa

111. Agaasaaka ge gattula : ng’akuddako mulungi (= ng’omulungi azze ku mu-lungi)

112. Agatali maawule : gookya ngalo (or: gookya emimiro)

113. Agatataba : tegaluma nnyama

114. Agatawulira mukama waago : gabikka entembo

115. Agenda akaaba : tekikugaana (= tikikulayira) kumulagiriza

116. Agenda alira : tekikulobera kumulagiriza

117. Agenda e Bulyankolo : taleka kambe

118. Agenda ewaabwe : tazibirirwa budde

119. Agenda gy’amanyi : tazibirirwa budde

120. Agenda n’omulungi : azaawa

121. Agenda y’alaba : ow’ebbuba talaga nnaku

122. Agenekera : atuma asa

123. Agenze butasiibula : nga museveni

124. Agenze kafuuwuula mwu

125. Ageerwanyalwanya : gaba gaagala nnyini nnyama

126. Ageya akwagala : akuggya nnimi

127. Ageya Nnanfumbambi : yeeteesa

128. Should the one who got such a present not let the donor participate in the meal? Custom of kuddiza

129. Agobedde munya – – ( Ogobedde munya: ) Rub

130. Agoberera : y’asamba nga si gwe balese

131. Agudde n’agolokoka : nga mututuuli

132. Agwa mu kituli : ye mubbi

133. Agummye n’aguwanga : agenda lw’eggulo

134. Agya amangi : ye agamanya kye geddira

135. Agya erya nnammere : teyeekaanya bagenyi

136. Ajaganya ng’akimezezza okw’enjala : bwe siikoze nnaawuuta

137. Ajja ekisana : tasooka mukeeze kukyusa buwufu

138. Ajjanjaba omulwadde, si y’amusikira

139. Ajjukiza Busemba : y’agikuba

140. Ajjukiza : y’alwanya eggye

141. Ajooga omutaka : asookera ku bikajjo

142. Akabangala : nsigadde mu malye

143. Akaabidde mu babe : ng’alabye bamuwa

144. Akabi kaliva gy’oli : ng’omuntu akuba n’omusota omukago

145. Akabimbi akatono : kakira ekyosi

146. Akabi nga kanajja : lubaale akwata mukyawe

147. Akabi tekabula musombi : Kajabaga yasomba Abaganda

148. Akabi tikeekisa

149. Akabuzi akato tekeevumbulira ggenekere lyako? : ng’oli avuvuba omuto ku bibye

150. Akabwa ke weeyolera : ke kakuluma enteega

151. Akafa omukkuto : tikaluluma

152. Akaganda akatono : kakira mukwano (or: kakira ekkwano eddene)

153. Akagenda kalya : tikalaba nnaku

154. Akaggo akakuba muka balo : w’akalaba akakasuka

155. Akagoma akatono : kakutuusa ku ggoma ddene

156. Akagufa k’emmale : sikanyigirwa mu ttooke

157. Akajabangu akasengusa ennyonyi : ng’ewa musolo

158. Akajabangu ak’omubumbi : ) g’azimba g’ayokya ) w’asula watonnya, essubi n’alissa omuliro

159. Akajanja : kasimya omuwuulu oluzzi

160. Akajenjegule akazinya atanywa mwenge

161. Akajja obunaku keemanya : ejjanzi terigenda na nzige

162. Akakadde ak’obuggya : amaggwa gakafumita emirundi ebiri

163. Akakuli mu linnyo : tikaganya lulimi kutereera (= kwebaka)

164. Akaakyama amamera : tekagololekeka bw’ogolola omenya bumenyi

165. Akalagaane tekaggya buliika

166. Akalengule : kaalobera Ngobya okuzaala

167. Akaliba akendo : okalabira ku mukonda

168. Akalimi ka mwewoze : kajja kawewedde

169. Akali mu linnyo : tekaganya lulimi kwebaka

170. Akalina abiri : otega kalaba (or: olonda ejjinja kalaba)

171. Akalogojjo akasengusa ennyonyi : ng’ewa musolo

172. Akaluma munno : bw’okalaba okookya omuliro

173. Akalya amajjwa : ke kamanya bwe kagakyusa

174. Akambayaaya : akakabya nnamube kibe) eggulo

175. Akambe kaawaase – – ( Gwe baayogeddeko: ) Rub

176. Akamegga enjovu : kenkana wa! A thing that causes an elephant to fall : how small may it be! It is not strength (bulk), but cleverness that beats the mighty

177. Akaami akatono : ) kakira omumyuka ) okanyoomera mitala wa mugga

178. Akamira eyiye : ) taginyoola agamba, nti nnakiyumba gireke egejje ) tagiseera mata (= tagimma mata)

179. Akamwa kangu : kakuyitabya ow’ebbanja

180. Akamwa akangu : kassa nnyiniko

181. Akamwa kabi : katta Siroganga

182. Akamwa k’omuntu : si ka nte

183. Akanaafa : tikawulira nnombe

184. Akanajja : ne nkabojja

185. Akaana k’obulenzi : tokaweera mpindi mu ngalo

186. Akatabagano katta omutezi n’omwokyi

187. Akanatta obuguzi : kaba katono

188. Akanatta : tikabula muga

189. Akaneene bwe kaluma omuya : nga tekalumye ngalo

190. Akanidde nnyo : ng’akigoberera embuga

191. Akanyiigo akakwata embwa : omuyizzi takamanya

192. Akasanke kafuuyirira zirwana

193. Akasibe akabi : ke kaleesa ettambiro okumpi

194. Akasikwasikwa aka mbidde : bwe kakula kafuuka omwenge

195. Akasiriikiriro : ) kalwanya eminya ) kazaala embiro

196. Akasolo akatavumbuka – – ( Akatavumbuka: ) Rub

197. Akasolo kabaka ke yeebaagira : ettungulu

198. Akasolo tekannafa : nti Omukira gwa jjembe lyange

199. Akasubi kamu : bwe kava mu nju, tetonnya

200. Akasugga kagoba kisambu

201. Akasuka ly’ali nalyo : taba mutt

202. Akasukka (= akasusse) omumiro : nga tikakyabalibwa (= tekabalwa)

203. Akasuula obwoya : kakangula obusolo

204. Akatakenga : ke kafa omutego (akasolo)

205. Akatale ak’ettunzi : katunda bwesaanya

206. Akatale ka mmese : katunda keekuba ensiko

207. Akatali kabbe : eggumba osuula mu mulyango

208. Akatavumbuka : kalinda mbwa

209. Akataazimbe : emmuli kazitwala buklika

210. Akateesize : tekakuba bbiri

211. Akateeyanira : ke kafa omutego

212. Akatiko kaasa ettaka : ng’osima?

213. Akatono akatuuse : kakira ekinene ekisuubize

214. Akatono ak’omukwano : kasinga ekinene eky’empaka

215. Akatono kakuweesa ekinene

216. Akatono kazira mu liiso

217. Akatta : tekabula muga

218. Akawala kaatuma Kyabaggu omuliro

219. Akawe tikasiimwa wabiri

220. Akawuka akaali kakulumye : bw’okalaba okookya omuliro

221. Akawuulu akagezi : kagenda okunywa ogw’obusogozi, nga kamaze okweyalira

222. Akawundo k’emputtu : ) bakasalira mu muzinnoonyo gwa lulagala ) kage-ndera mu ndagala

223. Akawunguko : emmandwa mu bikajjo

224. Akaayanira omukwano : taliwa

225. Akayiira : kavunaana omuwendo

226. Akayiseeko amazzi tekakirwa : ejjinja erisula mu nnyanja, balinyiga ennoga? ( Akayitiddwako tuzzi: )

227. Akayitiddwako tuzzi tikakirwa : ejjinja lirikira obutta okugonda? ( Akayi-seeko amazzi: )

228. Akekkera – – ( Okekkera: ) Akaziga ka mmese : kajja n’ekimasu

229. Akazigizigi : kalitta eggye

230. Akendo we kawoomeza amazzi : we kaatikira

231. Akeesiga : ke kazaala ebbiri

232. Akeewaniko ak’amakobe – – ( Olimu akeewaniko ak’amakobe: )

233. Akeezimbira (= akeezimbidde) – – ( Keezimbira: ) l

234. Akiika embuga : amanya ensonga

235. Akikinadde : ng’eggabi ekkasuke omwambe

236. Akirimbye : nti Abalungi baagenda

237. Ak’obwangu : okalya mu nsawo yo

238. Akola bikolemu : ng’atikkula ava emugga

239. Akola (= akoze) bya mbyone : ow’obusa by’akola ewaabwe

240. Akombye mu (kikuta) kya kkobe : eky’ettungulu kiwoomerera

241. Ak’omulamu : si ka nte, nti gye yakaabira jjo ne leero

242. Ako nno katiiro : akatiiza embwa n’eggumba

243. Akooye : banyaga

244. Akoze bya mbyone – – ( Akola bya mbyone: ) p

245. Akuba abaana : bonna abakubira ddala

246. Akuba endeka-mwoyo : ng’addaabiriza ogwafa

247. Akubaguliza : oyagala wa kigwo? He is warning you (with a discreet wink) : do you want one from a wrestler? The wrestler gets hold of you and forces you

248. Akuba kulatta : nga nnyinimu abba

249. Akuba entungo tayogera : ng’alabye gw’atayagala

250. Akuba owuwe : Akuba awumba engalo

251. Akuba ssemukiti : ng’embwa eyogereza

252. Akuddira mu luyimba : talukuwoomeza (= takulongoosa)

253. Akufumbira ey’omutwe : omufumbira ya bigere

254. Akugoba : tabulako ky’akusuuza

255. Akugoba ye akuwa ekkubo (= ye akuwa amagezi) : nti Ab’emmanga, mbawee-rezza

256. Akujjukiza : akira akuvuma

257. Akukanga : tabula ky’akusuuza bw’atakusuuza malusu n’akusuuza eminyira

258. Akukeera enkya : ) bw’atakuzinga muggo, akuzinga bugenyi ) bw’atakuvu-ma, asunza

259. Akukeesa ekiro – ( Akutwala ekiro: )

260. Akukira eka : ne mu kibira

261. Akukola obubi : ggw’omukolera bulungi

262. Akukonedde : ebigenge ngalo

263. Akukongoola emabega : akuwa ekitiibwa (= akutya)

264. Akukongoola mu maaso : akulya bujonjo

265. Akukubira ku muggo : akwagaza bulwa

266. Akukuba mu liiso : omukuba mu kutu bw’agamba nti ondabye, naawe omu-ddamu nti ompulidde?

267. Akukuba omuggo omunene : akutenda nkaaba mbi

268. Akukyaye bw’awerekera akubanja : teweebaka

269. Akulabako akatono : akira alagiriza

270. Akulabira mu masannanzira : akuyita muyise

271. Akulembedde bw’agwa mu bunnya : ow’ennyuma toyitayo! ( Akulembera: )

272. Akulembera : y’akuwa amagezi

273. Akulira mu nda ya munne : tabulako ky’aggyamu

274. Akuliza maziga : omuliza omusaayi

275. Akulunza embuzi : omulunza ente (= maliga)

276. Akuuma ekitiko : y’akiggya

277. Akumanyi omuze : takuganya kwetonda

278. Akuuma omwami : akira akuuma ente

279. Akumazeemu amakulu : ng’akubuuliza ewala

280. Akumegga : takusaasira

281. Akumma ebijanjaalo : akuwonya embubu

282. Akunkumula omutwe : ng’embuzi etenda enkuba

283. Akunoonya ameewola : takunoonya masasula

284. Akununkiriza emka z’atabaddemu : ye kalwanira

285. Akuseera emisana : naawe omuseera ekiro

286. Akusigula : takugula

287. Akusindika okuwoza : akuwerekeza wanga

288. Akusinga eka : ne mu kibira

289. Akusokaasoka : akwogeza ky’osirikidde

290. Akusooka okunaaba : asooka n’okubega

291. Akussizza kasiiso : ow’endali k’assa omukukumi

292. Akusuubiza : akira akumma

293. Akusuutasuuta : akuliisa engo

294. Akutemyako : oyagala wa mbazzi? ( Akubaguliza: )

295. Akuutiri ne kuutiri : emmese terya kyuma

296. Akutwala ekiro : omusiima bukedde

297. Akutwala enkild : takusiibuza wa muliraano (= takuganya kuslibula wa muliraano)

298. Akutwala ettwe (= olutwe) : taba wa wala

299. Akuwa akatono : ) akira akumma ) akulobera okugeya ) akulobera okwe-gaana

300. Akuwa : gw’owa

301. Akuwaanawaana : akuliisa engo

302. Akuwaaniriza (= akuwaliriza, = akusuutasuuta) okulinnya : bw’ogwa (= bw’o-menyeka), ye akuyita Kadduwannema

303. Akuwa okubaaga : akuwa kulya

304. Akuwa okulya : y’akutwala omuluka

305. Akuweera omwana : akira nnakwagadde (= akuwadde eggaali)

306. Akuweerera ebigambo : akira akuweerera envuma

307. Akuyigiriza okutega : bw’otta tomuwa?

308. Akuyisa enkya : omuyisa eggulo

309. Akuyita emla : oyitaba mla

310. Akwagala : akubuulirira

311. Akwagala : akuzimbya ku lwazi

312. Akwagala n’akukyaye : kyonna kye kimu

313. Akwagala n’atakwagala : tebuziba nga tewannabula akwogerako

314. Akwalula esiridde : tayita wa ggwanga

315. Akwana : akira ayomba

316. Akwata emla : atuuka wala nnawolovu ow’e Bulemeezi omusanga mu Kyaddondo (= nnawolovu atuuka ku kibuga)

317. Akwata erya mukama we : n’erirye

318. Akwata munne : gwe batta

319. Akwatulira : akira akugeya

320. Akweyamba : omwana yeeyamba nnyina

321. Akwonoonera : naawe omwonoonera omuvubi ensonzi emusiiga ttosi, naye agisiiga vvu

322. Akyala : ye abigya

323. Akyaliisa ebijanjaalo empiso

324. Akyawuniikiridde : ng’alya n’omutabaazi

325. Akyogerako si ye akireeta : omukazi tayita njala kugwa (or: si ye akiyita : omukazi omunafu tayita njala kujja)

326. Alaba ebingi : alabunkana (= alabankana)

327. Alaba ekirungi : akinyumyako

328. Alaba waggulu : nga ndyanga

329. Alabye malinnya : amakka tagalaba (= amakka gabula)

330. Alagira kimu mu katale : taliira

331. Alangajja (= alatta) : ng’eyakasibira e Mbaale nti bwe kalifa ndikasanga

332. Alatta – – ( Alangajja: ) Munno

333. Aleka amaliire ge : asula enjala

334. Alembalemba : ng’omukulu anaasala ku njovu nti Awagwa ekinene watuuki-bwa nti Kabaka bwe yafa tewagenda

335. Aleeta en_nombo : y’agidibya

336. Aliba azze wa? : azimba ya nnyina

337. Aliba-tasaabadde : aligalengera nsanda

338. Alidde ggi : kwesubya muwuula

339. Alidde kya mukama we nga tasenguse : taba mubbi

340. Aliggala n’aliggula : bonna obusungu benkanya

341. Alikuliira omwana : omuteresa ntende ya taaba

342. Alikulyako omwana : ttooke lya mu kibya

343. Alima ndalo : tasiga bulungi

344. Alima ne bba : taba munafu

345. Alimu akambayaaya akakaabya : nnamube olw’eggulo

346. All mu bwato : annyulula banne be gasaanyawo

347. Alimu muyiira : talaalikibwa nga tanneesiisirira

348. Alina effubitizi eriyuliza omufu olubugo : nti emagombe agenda na maso?

349. Alina embwa : tasuula ggumba

350. Alina emwo : talagwa muliro

351. Alina kasiikuuzi : akakubya emmomboze eyajja n’ebigere byayo

352. Ali w’ali : w’alabira ebirungi n’ebibi (= w’alabira enjuba n’omwezi)

353. Alondobereza : ng’eyanyaga emu

354. Aloopedde muganzi mu kizikiza

355. Alootaloota olumbe : aloota ky’aliraba

356. Alowoolereza enkoko ky’erya : tagimaliriza ttooke

357. Alowooza (ekigula) enkumbi – – ( Abalirira ekigula: )

358. Aludde okutabaala : ensiisira alassa ya kibandwa

359. Alumirirwa : y’aggulawo

360. Alusaggya : ng’omuwuulu agula enkulo

361. Alwa ku katale : y’alaba ssentala bw’agwa (= bw’agenda)

362. Alya ku kirungi tamala? : bw’olya ensonzi, osula mu kitoogo?

363. Alya ng’eyasumattuka kkunsa

364. Alya : y’alula

365. Amabeere kirevu : n’omugumba agamera

366. Amaddira : ge gaamukwasa

367. Amafuta ga nte : gazze mu ddiba lya nte

368. Amafuta tigalwana na musana

369. Amagamaga : ng’aggye akamu

370. Amagenyi abiri : gatta ejjiba

371. Amagere ga nkoko : tegatta baana baayo

372. Amagezi ag’omu : gaakisa (= gaalesa) Magambo ku kkubo

373. Amagezi gakubuze : agabula ab’e Mityana

374. Amagezi gakuweebwa munno

375. Amagezi gakuweddeko : ) okubongoota nga tonneeyalira ) okufuluma n’oggalawo ) ng’ayombera gy’asaka

376. Amagezi gandi ku mwoyo : ng’omufuuwi w’ennombe

377. Amagezi gasalwa luvannytmta : enkonge emala kukukuba n’obuuka

378. Amagezi muliro : bwe gakubulako okima ewa munno (= bwe guzikira oguggya wa munno)

379. Amagezi nsejjere : buli efuluma emmula bwayo

380. Amagezi ntakke (= nswa) : ekula y’ebuuka

381. Amaggwa g’otega abayise : gafumita ggwe nnyinigo

382. Amagoma gavuga – – ( Magoma: Abantu magoma: ) III

383. Amagufa : tegaweerezebwa

384. Amaka abiri musango : olwanirira agali e Kyaggwe n’ag’e Ssingo baganyaga

385. Amaka galadde : agula muwemba

386. Amala gateeba bw’ayigga : avaayo bukumbu

387. Amala geebikka : asula mwo, tagenda kuwona ssennyiga

388. Amalala g’omukyaze : ) nti banziriza olulimi, siigende ) nti nsanze olubende, nnaalyayo obugenyi

389. Amalaalo ag’omugagga : gafuga ag’omwavu

390. Amala okufuna : nti oluggya lukala mbuzi

391. Amala okugwa : lw’amanya bwe yandiyise

392. Amala okukivaamu – – ( Akivaamu: ) p

393. Amala okulya : ewaffe bamta

394. Amala okusomoka : yeerabira eyamusomosa

395. Amaliire si gamu

396. Amaluma : si njala (= gakira enjala)

397. Amaluma tegeegombya njala

398. Amalume abiri : tegabeera mu lugo lumu

399. Amambulugga gajja kiro : ag’emisana galuma (= ge gatta)

400. Amamese amangi tigeesimira bunnya : nga tiwali njangwa

401. Amampaati aga nnyini nkoko : nti enkoko zange zibuukira omuyagi nti ente esinga obunene ebuuka emituba

402. Amamati ageegoloza omukadde : ng’agenda kukula (or: sso nga takyawanvu-wa)

403. Amansonyinsonyi : gassa olugave

404. Amaanyi amatono : gakugabanya otulo

405. Amaanyi ameemanye : ge gamala ebita e mbuga

406. Amaanyi gampweddeko : ng’omusajja azaala

407. Amaanyi ga nnabugi : gamukubya akyali muto

408. Amaanyi gava mu kulya

409. Amaanyi g’endiga gagiva mu mukira

410. Amaanyi tegawala luga

411. Amaanyi tegalya bwami : singa ennaana ye kabaka w’ennyonyi

412. Amaanyi tigalya : ennaana terya nkoko (= singa ennaana emazeewo enkoko)

413. Amasavu g’ennaana : gasaala ekka kibira

414. Amasavu si mugabano : ow’amaanyi ng’aganyaze

415. Amasaawa : si malima

416. Amasiga tegagwako musulo

417. Amasika ngabo : tigalema

418. Amaaso agalwa : ku mutwe gatikkira engule

419. Amaaso amabi : tigayiwa tulo

420. Amaaso amati : galamusa nnyinimu

421. Amaaso batadde ku gwaka : ne beerabira ogunyooka

422. Amaaso gajjirira omu : galaba bangi

423. Amaaso gamwesimbye : ng’ag’enkoko enywa mu lwendo

424. Amaaso ge gatya

425. Amaaso g’enjala : gatuukira mu lusuku

426. Amata g’ennyana – – ( Ga nnyana: )

427. Amatama mangi : tigabaamu bugenyi

428. Amatambulire : tigali wamu

429. Amatole amanene : teganyaga mwana

430. Amatu ag’emputtu : gakubya nnyinigo

431. Amatu baagateekako kuwoomya mutwe?

432. Amatu g’omubaazi gawulira kya embwa etwala ennyama yo : omusaba taku-wa

433. Amatu mulimu amazaana? : gohna maami (= matongole) (or: timubamu mazaa-na)

434. Amatu tigalya maluma

435. Amawolu : galiibwa mujjukiza

436. Amaawule :ge gawola tigookya mutima

437. Amayumba bisaka : tomanya bibaamu

438. Amazeeko nga muwogo : waggulu nva, wakati nku, wansi mmere

439. Amaziga amaggya : gajjukiza amakadde

440. Amazina g’ekirevu : gajjira ku mmere

441. Amazumwe (= amazuuku) : nga nnyina mwami azaala omwami

442. Amazzi amatono : gabooza ente nti baleete ez’abaana zimale okunywa (= nti leka enzadde zinywe)

443. Amazzi bwe gakalira : gadda ku mwala

444. Ambuzeeko n’empuluwujju

445. Amegga omunafu : tassaako mannyo

446. Amuguddeko akayiifuyiifu : omugole ku nkyakya

447. Amukubye akakule : enkuyege k’ekuba essabo

448. Amussizza kasiiso : ow’endali k’assa omukukumi

449. Amuvuddeko bukumbu : ng’enkuyege ku ggi

450. Anaabulwa omwana : anaaweeka ejjinja

451. Anaggula omunaku amatu : wano waliwo kitaawo ne nnyoko

452. Anaakuboolera mu lumbe : nti ggwe wa maanyi

453. Anaakuggya ennimi : ageya nnyoko ng’olaba (= nga w’oli)

454. Anaakugoba embuga : nti omwami yeesaze akajegere

455. Anaakugoba ku nswa : nti tolya omulalu

456. Anaakulyako omwana : ayogera kiganda kyennyini

457. Anaakulyamu olukwe : akugwa mu kifuba

458. Anaakuliisa akasolo akabi : akalya akabeera (= akawaana)

459. Anaakusengezzesa omuto : nti wano tegusukkawo

460. Anaakussa ekkande : kasooli wa kuno tayera, awunda

461. Anaakusiba olumbe olumbe : nti yaluggya wala nti we lulema tossa wansi?

462. Anaakutiisa embuga : nti omwami yeesaze akajegere

463. Anaakuttira amaka : nti ogunnema gusula bweru

464. Anaakuvuma obubi : akubuvumira ku ndwadde

465. Anaakuvumira mu magezi : avuma mwana (= akuvumira mu mwana)

466. Anaakweggyako : tabula ntondo

467. Anaamukuteerako : omulabira ku kimyu

468. Anaanyumya takeereza : nnamunyi oluva ku nju ng’ekireka akuba

469. Anaaseera owuwe : ) nti leka ab’ebweru balye ) asala akiika

470. Anaatera okumala : akoza avulunga

471. Anaatera okuyomba : tabula njogera ye

472. Anatta enzige : asooba

473. Anaatuubya engo : embuzi asiba ku luzibaziba

474. Anaawangaaza obuliirize : omunwe alya gumu

475. Ani alimumpeera? : awa wa kibungu

476. Anneegobyeko : ssemukuto ball ba mayenje

477. Anneesibyeko : ebigalanga ku mulwadde

478. Anneesulubabbye : nga nnasswi w’embwa

479. Anyumiriza eggunju (= effumbe) aliriisa omwami

480. Anziriddemu : nga Muteesa Walugembe bwe yaddira mu b’obugulu obutono nti mmwenna mwambale empale empanvu

481. Asaba ndikulaba : ng’asaba eryenvu erimu

482. Asaba omunafu : asaba atoola

483. Asagambiza : ng’akimezezza okw’enjala

484. Asagaasagana : nga bbunwe w’omukovvu

485. Asamirira amaddu : ayigga mbogo

486. Asaasira omunaku : y’amuliza

487. Aseka ekimwegeru : engalabi ky’eseka n’emiti mu kamwa

488. Asemberera kabaka ye muwangaazi : ennongo emera mu kiswa enkuyege tegirya

489. Asenga atuusa : y’anenya banne (= abatannaba kutuusa busenze)

490. Asenga ku kiggwa : y’akumira lubaale omuliro

491. Asenga omwami : tagayaala, amukolera (or: atema ebisaakaate)

492. Asenga tagayaala

493. Asenguka : akwaliza bisulo

494. Asiba mu mbuzi omugwa : gwe babanja

495. Asiibula nga muyala : weeraba tata

496. Asigadde mu gw’e Busami : Nneemagaza

497. Asiika obulamu : tassa mukono

498. Asimaasima akatiko : y’akaggyako omukonda

499. Asimba emisogasoga : teyeegaanya mayiba

500. Asimba kasooli : tamulya makoola, amulinda kwengera

501. Asimira embwa lumonde : gw’etwaza

502. Asinzidde ku ssinzi : n’asaba ekkobe

503. Asirika amanya : ekikere baldbikira mu kyeya ne kikaaba mu nkuba (or: eki-kere bakibikira kwa musana, kikaaba kwa nkuba)

504. Asirikirira : tabula ky’akola

505. Asitukiddemu : ng’atega ogw’ekyayi

506. Asobeddwa : ng’ayomba n’ayonsa

507. Asooka okufuna : yeerabira (= tamanyi) munne by’alifuna

508. Asooka okwekweka : atenda banne okukwakwaya

509. Asse aga n’aga : ng’agula omugumba omunafu

510. Asubwa obwami : tiyetta

511. Asuddeko : omulimiriza (omulumiriza) ku kkobe

512. Asuddeyo gwa Nnaggamba

513. Asugumbira entalo : y’azifiiramu

514. Asugumbira okulaba ensolo : gw’erya

515. Asula obubi (= awabi) : omulabira ku nkeera

516. Ataabalamule : nti baleke baggwekerere

517. Atabalira nnyina : talemerwa

518. Atabyetisse : tamanyi buzito bwabyo

519. Atafiiriddwa wuwe : agamba nti Iumumenye

520. Ataafiirwanga ggole : agamba nti libongoota

521. Atagala ng’obusajja bw’e Bulemeezi : bulekerera okulwanira enswa ne bulwanira envubo, nti Envubo eno ggwe wagisima?

522. Atagukwanye : (ye agamba) nti banaakitiza! (= balina akatinko)

523. Ataagunjule wuwe : agunjula muzaana

524. Ataguyiisizza : y’agunenyeza munne, nti agummye n’aguwanga

525. Atajjukiza mugagga : alina ky’aliira

526. Atakedde takedde mukeeze : kuzzaayo buwufu

527. Atakirambudde : y’akiyita ekigumba

528. Atakirya : takimanya buwoomi

529. Ataakiweereza : y’akiyita ekitunzi

530. Atakubalira : naawe tomubalira ennyanja ekutta omizeeko

531. Atabukubuuza : abukuzimbiriza

532. Ataakulaba : akunyooma

533. Atakulabye : takubala

534. Atakulekera : naawe tomulekera ennyanja ekutta omira

535. Atakulongooseze : y’agamba nti kinaamala

536. Atakumanyi : azikuyooza mu mulyango

537. Atakumanyi busajja : lumonde akuwa mumenyemu

538. Atakusonyiwa : naawe tomusonyiwa ennyanja ekutta omira

539. One who does not forgive you : you don’t forgive him either the lake kills you, whilst you are drinking (its water in drowning)

540. Atakuta mukono : akusuuza ebya beene

541. Atakuzadde : akutikka ejjinja

542. Atakwagala : akumanyiiza eky’ekibuga

543. Atakwagala : ky’asanga ky’akutema

544. Ataakwalize nnanda : akulaga kifo, nti oyo agenze muganda wo

545. Atali muzimbi : emgi bw’emukuba, tewaba musango

546. Atalina maanyi : tagwa ddalu

547. Atalina muka mwana : yeekaamwana yekka

548. Atali nnyini mwana : tamufiirira

549. Atali nnyoko : ) akulaba mu mutwe, eyakuzaala akulaba eri olubuto ) aku- wa nsigo ng’omwaka gugwako ) takugerera nnaku za bukulu

550. Ataliiwo : tagwirwa mutt

551. Ataliiwo : y’atta embogo

552. Ataalugende : entanda akusibira ya menvu

553. Ataalukutambulire : akusibira ya menvu

554. Atamanyi bifa ku mwoyo gwa munne : enkumbi afulumya bbiri

555. Atamanyi bikiinwa : bwe bamuyita okulya ng’asembera

556. Atamanyi bikiinwa (= bisaagwa, = kusaaga) : emmese bw’emusaba ekigwo, atoola musanvu kukuba

557. Atamanyi busungu bwa muddugavu : amutikka entamu

558. Atamanyi bya kusaaga : emmese bw’emusaba ekigwo, addira muggo

559. Atamanyi liiso bwe liruma : anyiga mu ly’emmindi

560. Atamanyi mpewo y’emagombe : olusanja ajja na lumu

561. Atamanyi mwo y’emagombe : y’amma omufu olubugo

562. Atamanyi nnaku : y’agamba nti Baagenda kusevena, sso nga baagenda kutu- fiirira

563. Atamanyi : tamanya nti tamanyi

564. Atambula sserebu : ng’eyakwana ogw’okum

565. Atambula : y’abiraba

566. Atamukedde : y’amutenda endya embi

567. Atamukutte : y’agamba nti mutenge, tugende! (or: nti megga, tugende!)

568. Atamuzadde : amutikka ejjinja

569. Atamuzadde : amutunula mu mutwe naye amuzadde amutunula eri olubuto

570. Atamuzadde : y’amukuza

571. Atamwa omukwano omukadde : nga n’omuggya aligutammia

572. Atangaaliridde : ng’azadde ekifudde

573. Atannabambula : tomuyita kabaaga-mbwa

574. Atannafa : tiyeevuma ggwanga

575. Atannagula : tayisa lutala

576. Atannaguzza : y’aseka (or: asekera aguzzizza)

577. Atannakoma kulambula : tamalamu bya kutenda

578. Atannasesema : ye yeetenda okugonza

579. Atannayita : y’atenda nnyina obufumbi (= okufumba)

580. Atannaziraba : y’asekerera ajeera

581. Atasaba taweebwa : enkoko oluba okunywa amazzi ng’eralamira waggulu

582. Ataasa omuto akambe : amuwa kati

583. Atasaasira mwavu : ageya mugeye

584. Atasasula mabanja ) amaaso aganaabira mu nsiko ) abanjirwa mu kikunta

585. Atasenza bantu : bamuwa ddagala, alyoke asenze

586. Atasenza : omusu sigulya mwami

587. Atava ku mbuga bamuwa omusibe atalina muguwa

588. Atava ku mulungi : afa awoza (c

589. Atava ku nnyama : asala eddiba

590. Ataawone bwavu : ) agula wa mutunda-bikadde ) asuubula magi

591. Atawulidde : taloo mbuga

592. Atayombera mukwano : nga munne tamwagala

593. Atazimbye ku luzzi : alya olw’eggulo (= emmere alya lwa ggulo)

594. Atazze mbwa ye kum : nti eyange eyigga n’ekiro

595. Atega emingi : atega ategulula (= tanyaata)

596. Atega ogumu : taliira

597. Atengejja : ng’asaba oluwanga obulamu: nti ye oyo ekyamutta kyali kiki? ( Otengejja: )

598. Ate tuwakanire ebaagwa? Nti munda mulimu ento? Tulinde tunaalaba

599. Atta ekizigo : asooba

600. Atta munne : gwe batta

601. Atudde entitibbwa : kabootongo z’atuula mu mumwa

602. Atudde katubidde : ng’embwa bw’etuula mu lumbe lwa nte

603. Atudde kitebe : enjala ky’etuula mu lubuto

604. Atudde kiyaziyazi : omugumba ky’atuula ku mbaga

605. Atudde obukonge : Ndawula bwe yatuula mu Butwala

606. Atuuga akatale : tabalirira balema

607. Atuli mu ttaano : ekkumi likwata mpaawo

608. Atuma omukulu : tamagamaga

609. Atunda ayolesa : y’atera okumaza (= okumalawo)

610. Atunda omutwe gw’ente : amala kunyiga ku gugwe

611. Atunula bakim nkirye : ng’abali emiryango tebakyagala

612. Atunula baakitujjula (= baakitijjula) : ng’emmanvu (= ng’engalabi) eyoza lu- monde

613. Atunula gamyansa : ng’omufumbo amira agookya

614. Atunula kalyolyongo : ng’embwa eyota ekikoomi

615. A

 

Comments

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *